Prof. Kazimierz Łastawski

Dr hab. nauk politycznych, profesor Wyższej Szkoły Pedagogicznej Towarzystwa Wiedzy Powszechnej. Od 1971 roku pracownik naukowo - dydaktyczny różnych uczelni, m. in. dyrektor Instytutu Nauk Humanistycznych WAT i profesor Wyższej Szkoły Pedagogicznej w Kielcach. W latach 1990 - 1997 dyrektor Centralnej Biblioteki Wojskowej. Zainteresowania badawcze Kazimierza Łastawskiego skupiają się na problemach najnowszej historii i politologii, ze specjalizacją w zakresie problemów bezpieczeństwa europejskiego i polskiej racji stanu. Opublikował wiele prac naukowych i publicystycznych.

---

Integracja Polski z Unią Europejską jest strategicznym priorytetem w działalności władz państwowych i zyskała znaczące poparcie społeczne. Problemy te wywołują również wątpliwości i pytania: Czy w procesie integracji może Polsce grozić utrata tożsamości narodowej? Jakie znaczenie we współczesnej Europie mają wartości narodowe? W jaki sposób należy chronić naszą tożsamość narodową?

Trwałe wartości polskiej tożsamości narodowej (tolerancja, dążenia wolnościowe, doświadczenia społeczeństwa wielonarodowego, silny wpływ katolicyzmu, sarmatyzm) mogą ułatwić proces integracji, lecz tworzą też pewne bariery. Kształtowały się one wraz ze zmieniającymi się realiami europejskimi, a wartości europejskie przystosowywano do warunków polskich. Wielokrotnie wagę związków Polski z kulturą zachodnią eksponowały m. in. wizjonerskie prace publicystyczne wybitnego autora emigracyjnego Juliusza Mieroszewskiego.1 1 Wśród kandydatów do członkostwa w Unii Europejskiej Polska - poza Turcją - jest największym państwem, posiadającym duży dorobek kulturowy. Ranga polskiej tożsamości ma również większe znaczenie, aniżeli mniejszych sąsiadów (bez podobnych tradycji kulturowych). Polską tożsamość narodową ukształtowały bogate tradycje kulturowe, nie tylko tradycje mocarstwowe czasów Jagiellońskich (Rzeczypospolitej Obojga Narodów), lecz także tragiczne losy rozbiorów, okupacji i uzależnień politycznych ze strony sąsiadów.2 Spoiwem polskiej wizji ''narodu bez państwa" w okresie zaborów, była głównie walka o zachowanie narodowej tożsamości. Należy zgodzić się z tezą Jerzego Jedlickiego, że w sytuacji postępującej dyfuzji wzorów kultury - w tym również postępów integracji - "rośnie wartość dóbr zagrożonych".3

Polska tożsamość narodowa wyrosła na podłożu wspólnego zamieszkiwania na obszarze Europy Środkowej, wspólnocie więzi (języka, tradycji, religii, instytucji) oraz specyficznych relacji między środowiskiem naturalnym i miejscem wspólnego zamieszkiwania.4 Największy wpływ na jej kształt wywarły utrwalone wartości, idee, mity, symbole i stereotypy narodowe tkwiące w ludzkiej świadomości i zawarte w dziełach kultury narodowej, wykreowane przez wieki dla umacniania więzi narodowej.5

Tożsamość narodowa ma źródło we wspólnych wartościach kulturowych akceptowanych i uznawanych za specyficzne przez polskie społeczeństwo. Wyraża trwałe cechy wspólnoty polskiej - z wykształconą świadomością narodową - połączone więzami kultury (literatury, muzyki, sztuki, architektury, obyczajów, historii, folkloru itp.), które integrują społeczeństwo dostarczając mu poczucia związku o silnym zabarwieniu emocjonalnym.6 Szczególną rolę w utrwalaniu tożsamości spełnia wspólnota pamięci narodowej, określana często w skrótowej formie, iż "Ojczyzna to ziemia i groby".7 Również język polski wytwarza pewną wspólnotę myślenia i odczuwania. Ma on swoje "wielkie słowa", słowa - idee szczególnie eksponowane np. Honor, Ojczyzna, Bóg, Lud, Wolność.8 Integrację polskiej wspólnoty ułatwiają również symbole narodowe, zwłaszcza: godło (orzeł biały na czerwonym tle), barwy narodowe (flaga biało - czerwona) i hymn narodowy (Mazurek Dąbrowskiego), wpływające na kształt świadomości narodowej.

Polska tożsamość narodowa ma szeroki i mało precyzyjny zakres przedmiotowy. Zamiennie jest określana jako "polskość" 9 lub "etos polski",10 a często jest łączona z bliskoznacznymi - acz trudnymi do naukowej weryfikacji - pojęciami "charakter narodowy"11 i ?dziedzictwo narodowe" (wyeksponowane ostatnio w nowej nazwie Ministerstwa Kultury i Dziedzictwa Narodowego). Tożsamość narodowa częściowo pokrywa się również z pojęciami: "samoidentyfikacja" lub "samookreślenie narodowe". W publikacjach o charakterze religijnym występuje zbieżne z nią określenie "duszy narodu".12 Literackie ujęcie tożsamości narodowej obrazowo zaprezentowała Jadwiga Żylińska pisząc: "Mury można zburzyć, krajobraz przeorać czołgami, napisy na ścianach zamalować, granice zmienić, ludzi zdziesiątkować, przesiedlić lub zamknąć, ale nie można unicestwić świata symboli obecnych w świadomości spadkobierców".13

Wartości polskiej tożsamości narodowej (dorobku cywilizacyjno - kulturowego narodu) przetrwały w najbardziej krytycznych okresach naszych dziejów: rozbicia dzielnicowego, najdotkliwszych najazdów w XVII wieku, okresu rozbiorów, trudnych lat okupacji podczas II wojny światowej oraz powojennego uzależnienia Polski przez ZSRR i narzucanie jej obcych rozwiązań ustrojowych. Przetrwały też antypolsko ukierunkowane działania germanizacyjne, rusyfikacyjne i sowietyzacyjne.

Polską tożsamość narodową współkształtowali - oprócz Polaków - również współmieszkańcy ziem polskich Żydzi, Niemcy, Rusini, Białorusini, Ukraińcy, Tatarzy, Ormianie, Litwini oraz wiele pomniejszych grup etnicznych. "Ta wieloetniczność - pisze Leon Dyczewski - stwarzała niejednokrotnie sytuację napięć, utrudniała sprawne funkcjonowanie systemu społecznego, a przede wszystkim państwa, ale kulturowo go ubogacała".14

Najbardziej znani badacze polskiej tożsamości narodowej Adam Zamojski,15 Janusz Tazbir,16 Czesław S. Bartnik, 17 Tadeusz Łepkowski,18 Antonina Kłoskowska19 czy Andrzej Szpociński20 akcentują różne jej cechy charakterystyczne, wynikające z występujących na ziemiach polskich różnych orientacji filozoficznych, politycznych i światopoglądowych. Za najważniejsze cechy polskiej tożsamości uznają: sarmatyzm, dominujący katolicyzm, pełnienie roli "przedmurza", tolerancję wobec innowierców, silne dążenie wolnościowe oraz tradycje dobrego współżycia w państwie wielu narodów.

Sarmatyzm wyrażał szczególny charakter kultury szlacheckiej, stanowiącej swoistą syntezę dominującej kultury polskiej z ruską i orientalną. Odzwierciedlał poczucie odrębności, dumę narodową i szerokie wolności szlacheckie. W pewnym stopniu izolował jednak Polskę od Europy, które w czasie jego szczytowego rozwoju (w wieku XVII) przeżywała proces przyspieszonego rozwoju.21 Sarmackie hasła "złotej wolności" imponowały bardzo stanowi szlacheckiemu, ale przyczyniły się do osłabienia państwa, a następnie do jego rozbiorów. Pozostałości sarmatyzmu silnie wpływają na stan świadomości narodu polskiego do czasów współczesnych.

W Polsce integrację narodową ułatwiały silne więzy religijne. Katolicyzm zespolił się z polską kulturą i obyczajem, łączącymi polskość (polonitas) i chrześcijańskość (christianitas). Kościół współtworzył narodowe wartości i duchową wspólnotę Polaków, a symbolami polskości stały się łącznie orzeł biały i krzyż.22 Katolicyzm integrował różne grupy społeczne w duchu solidaryzmu. W szczególny sposób zespolił się ze strukturami kultury ludowej, a polska religijność ściśle połączyła się ze świadomością narodową chłopstwa. Zwłaszcza w latach zaborów Kościół katolicki w Polsce spełniał wielką rolę narodowo - integracyjną.

Przez kilka wieków Polska tworzyła przedmurze chrześcijaństwa przeciwko niewiernym, a zarazem ochronną tamę Europy przed naporem ze Wschodu. Symbolicznym wyrazem tej idei stała się "Nie - boska komedia" Zygmunta Krasińskiego. Prezentowała ona zapowiedź starcia ludzi Zachodu w okopach Świętej Trójcy (na czele z hrabią Henrykiem) ze Wschodem (utożsamianym z Pankracym). Przedmurze - według reprezentatywnej oceny prof. Janusza Tazbira - posiadało "podwójne ostrze": wyznaniowe, jako bariera przeciw islamowi i cywilizacyjno - polityczne, jako zapora cywilizacji europejskiej przed "azjatyckim barbarzyństwem". Od połowy XV wieku, aż do bitwy pod Wiedniem eksponowanie Polski jako przedmurza "służyło polskiej racji stanu, ułatwiając uzyskiwanie pieniędzy, posiłków wojskowych oraz wsparcia politycznego nie tylko na walkę z Turcją, lecz również z Krzyżakami, a następnie z Moskwą czy Szwecją.23 W okresie rozbiorów idee przedmurza wzbogaciły arsenał mitów narodowych, ale ułatwiły odzyskiwanie niepodległości przez Polskę.

Polską tożsamość narodową cechuje tolerancja religijna. Nasz kraj - w okresie europejskich wojen religijnych - pozostawał "państwem bez stosów" realizującym zasady równouprawnienia wyznań.24 Kolejne fale prześladowań religijnych na zachodzie Europy pociągały za sobą napływ do Polski nowej grupy emigrantów, a władcy polscy wielokrotnie interweniowali w obronie katolików prześladowanych w Prusach Książęcych czy w Anglii.25 Tradycje katolicyzmu i tolerancji wobec innowierców stały się wartościowym wkładem Polski do wspólnego dziedzictwa kultury europejskiej.

W okresie braku własnego państwa Polacy do najwyższych wartości podnieśli idee równości i wolności narodowej. Organizowali kolejne powstania i wspierali dążenia niepodległościowe innych narodów europejskich. Utrwaliło się wśród nich przekonanie o potrzebie walki "za wolność naszą i waszą" oraz hasło, iż "nie może być wolnym naród, który uciska inne narody".26 W twórczości polskiej w kraju i na emigracji szeroko wyeksponowano motywy walki narodowowyzwoleńczej, stanowiące ważny motyw polskiej tradycji narodowej w literaturze, malarstwie, muzyce itp.

Przez kilka wieków Polska była państwem wielonarodowym (Rzeczpospolitą Obojga Narodów). W jej dziejach występowały długie okresy, w których tolerancyjna polskość przyciągała obce żywioły (Niemców, Rusinów, Żydów) poprzez atrakcyjność kulturową i tolerancję religijną. Nawet rozwijająca się ekspansja Polaków na obszary wschodnie dokonywała się najczęściej w sposób pokojowy, głównie poprzez ekspansję kultury polskiej. Polskość w niewielkim zakresie również odpychała przedstawicieli innych narodów, w szczególności wówczas, gdy utrudniała samodzielny rozwój państwowy Litwinów, Białorusinów i Ukraińców.

Dyskusje wokół polskiej tożsamości narodowej obejmują razem patriotyczne działania Polaków z kraju i rozrzuconych po świecie. Najczęściej łączą ją z polskimi tradycjami katolickimi oraz wpływami państw europejskich, będących "jednością w różnorodności". Część autorów (Stanisław Wójcik, Zdzisław Najder, Jan Nowak - Jeziorański, Elżbieta Skotnicka - Illasiewicz) sygnalizuje zjawiska osłabienia polskiej tożsamości.27 Na ogół jednak analizy socjologów (Antoni Sułek, Ewa Nowicka), dowodzą istnienia trwałych cech polskiej tożsamości.28

Proces integracji Polski z Unią Europejską ukazał rozbieżności stanowisk i ocen w sprawach naszej tożsamości narodowej. Można je najogólniej sprowadzić do dwóch:29 silniej eksponującego polską tożsamość oraz sceptyczniej oceniający jej rolę w procesie integracji.

a) Zwolennicy eksponowania tożsamości narodowej w procesie integracji dążą do zachowania dziedzictwa narodowego, a przynajmniej jego najistotniejszych wartości. Dostrzegają narastanie nowych zjawisk w sferze europejskiej i globalnej kultury, ale przez świadomą politykę państwa domagają się ochrony polskiej tożsamości narodowej lub przynajmniej najcenniejszych jej składników (tradycji, instytucji kulturalnych, religii). Oceniają, że "zakorzenienie w kulturze" 30 daje społeczeństwu polskiemu większe poczucie godności i staje się czynnikiem ułatwiającym jego "otwartość" na zewnątrz 31 i poszanowanie kulturowej różnorodności sąsiadów.

b) Część autorów ma skłonność do pomniejszania roli tożsamości narodowej w procesie integracyjnym. Ocenia, że w związku z procesami globalizacji i inwazją kultury masowej (głównie pochodzenia amerykańskiego), dobra kultura upodabniać się będą do innych dóbr konsumpcyjnych i stopniowo może zanikać ich rola jako nośników wartości. Są też wśród nich osoby uznające polską tożsamość narodową za zbyt słabą do równorzędnej rywalizacji z wartościami kultury państw zachodnioeuropejskich, dominujących w procesie integracji (Francji, Włoch, Niemiec).

Przecenianie możliwości ujednolicania kulturowego Europy na ogół wpływa na niedocenianie roli tożsamości narodowej w procesie integracji. Dalej brak jest jednak docelowej wizji integracji europejskiej, a silnie ważą interesy narodowe i grupowe państw europejskich (państw tworzących "rdzeń integracji", krajów nordyckich, śródziemnomorskich czy środkowoeuropejskich).32 Ponadnarodowe działania europejskie mogą napotykać na preferowanie przez społeczeństwo polskie własnych wartości, tym bardziej, że znaczna część Polaków jest przywiązana do tradycyjnego rozumienia suwerenności.

W procesie integracji europejskiej wyraźne ułatwienie dla polskiej tożsamości narodowej stanowią wspólne korzenie kultury polskiej i kultury starszych narodów europejskich, sięgające jeszcze okresu średniowiecza33. Państwo polskie wykorzystywało doświadczenia "starszych" państw europejskich, przejmowało europejskie wzory kultury politycznej, budowało kontakty ekonomiczne w oparciu na europejskie wzory kulturowe, przejmowało ideały i wartości duchowe wspólne dla całej Europy. Tożsamość ta została szczególnie powiązana z wartościami kulturowymi bliskich nam krajów Środkowej i Wschodniej Europy, znajdujących się między narodami niemieckojęzycznymi i rosyjskojęzycznymi. Z państwami tego regionu łączą nas również - jak dowodzi Piotr Wandycz - zbliżone rozwiązania ustrojowe i pewien sposób myślenia właściwy narodom liczebnie mniejszym, o bogatej przeszłości historycznej i gorzkich doświadczeniach dziejowych.34

Tożsamość europejską tworzyły głównie wytwory kultury greckiej, prawa rzymskiego i wartości chrześcijańskich, które wpłynęły również na kulturę i historiozofię polską. Tożsamość europejska bazuje na ciągłości dziedzictwa kulturowego i wyraźnie odróżnia się od tożsamości społeczeństw krajów Azji, Afryki czy Ameryki. Stąd też niemożliwa jest np. realizacja w Europie wysuniętej od początku XX wieku (na wzór USA) idei Stanów Zjednoczonych Europy, bo istniejące państwa europejskie - w przeciwieństwie do stanów amerykańskich - mają różne tradycje kulturowe i odrębne tożsamości. Zintegrowana Europa może wytworzyć w przyszłości nowe rozwiązania kulturowe, ale z poszanowaniem odmienności poszczególnych narodów, grup etnicznych i religijnych.35

Procesy integracyjne wpływają na otwieranie granic, swobodę przemieszczania się, osiedlania, inwestowania i kształtowania obywatelstwa unijnego. Ułatwiają gospodarowanie i polepszają warunki życia ludzi, ale zobowiązują partnerów do respektowania dziedzictwa narodowego oraz narodowej różnorodności. Nie likwidują one i nie zastępują tożsamości narodowej. Uczestników integracji łączy katalog wspólnych wartości (demokracja, praworządność, wolny rynek, prawa człowieka), które tworzą szeroką płaszczyznę współpracy.36Postępy integracji mogą natomiast ułatwiać jej członkom rozwiązanie nowych problemów kulturowych, np. ograniczanie wewnętrznych nacjonalizmów. W zjednoczonej Europie powstają dobre warunki rozwoju dialogu i partnerskiej wymiany wartości kulturowych37 oraz lepsze możliwości przeciwstawienia się jej nasilonej presji komercyjnych działań w tym zakresie (głównie amerykańskich).

Od zarania państwowości polskiej nasi władcy dążyli do zbliżenia kraju z Europą Zachodnią, stanowiącą centrum kultury i wpływów europejskich. Organizowali dwory na wzór zachodnioeuropejskich, rozwijali kolonizację na prawie niemieckim, wykorzystywali wzory architektoniczne Zachodu. Na dwory polskich władców przybywały małżonki z różnych krajów (np. Bona Sforza) oraz twórcy, lekarze, architekci itp.

Polska tożsamość narodowa kształtowała się pod silnym wpływem dwóch cywilizacji: łacińskiej (chrześcijaństwa zachodniego) i bizantyjskiej (chrześcijaństwa wschodniego). Wpływały na nią głównie oddziaływania kulturowe z Zachodu (gospodarcze, prawne, oświatowe, religijne), wzory prawne z cesarskiego, a religijne z papieskiego Rzymu.38 Po rozwinięciu ekspansji polskiej na Wschód, a zwłaszcza po zawarciu unii z Litwą i utworzeniu Rzeczypospolitej Obojga Narodów polska tożsamość wzbogaciła się o wartości cywilizacji bizantyjskiej (ceremonialność, tradycje autorytarne).39

Wraz z nasilaniem procesu jednoczenia Europy wartości polskiej tożsamości nabierają nowego znaczenia. Wspólne normy prawa europejskiego zbieżne są z tradycjami polskiej samorządności oraz polskimi wartościami obywatelskimi.40 Następuje wzajemne ciążenie ku sobie oraz przenikanie wzajemnej wartości kultury politycznej różnych państw europejskich oraz rozwijanie współpracy transgranicznej.

Polskę łączy z państwami Unii Europejskiej dorobek kultury chrześcijańskiej. Od stuleci bliskie więzy łączyły Polskę ze Stolicą Apostolską i Francją. Społeczeństwo polskie - zwłaszcza w trudnych okresach dziejowych - mogło liczyć na wsparcie ze strony państw zachodnioeuropejskich, przede wszystkim ze strony katolickiej Francji (która była centrum Wielkiej Emigracji polskiej), a którą Polacy tradycyjnie uważali za swoją protektorkę. Na ziemiach Rzeczypospolitej (szczególnie w okresie jej wielonarodowościowej tradycji) współistniały różne tradycje chrześcijańskie. Większość katolików polskich - w ślad za stanowiskiem reprezentowanym przez papieża - opowiada się dziś za integracją Polski z Unią Europejską.41 Pojawiają się również wśród nich mesjanistyczne dążenia eksponowania szczególnych wartości katolicyzmu polskiego wśród bardziej zlaicyzowanych i podzielonych pod względem wyznaniowym społeczeństw zachodnioeuropejskich. Występują - na szczęście nieliczne - głosy uznające Polskę za "ostatni bastion" europejskich wartości i tradycji42 oraz "przechowalnię" wartości chrześcijańskiej Europy. Próby eksponowania polskiego wzorca wartości religijnych nie mają jednak możliwości szerszego poparcia w ramach struktur integracyjnych.

Polskę zbliżają do Unii Europejskiej demokratyczne wartości i hasła: wolności, równości, braterstwa. Przez stulecia tożsamość polska nasycona została ideami wolnościowymi, udziałem Polaków w walkach "za wolność naszą i waszą", wspieraniem dążeń wolnościowych narodów byłego imperium radzieckiego (Litwinów, Białorusinów, Ukraińców) oraz popieraniem demokratycznych i humanitarnych działań Rady Europy. Polski system polityczny zachowuje zbliżony do modelu zachodnioeuropejskiego pluralizm struktur partii politycznych i organizacji związkowych. Występują w nim partie o podobnych orientacjach politycznych, jak frakcje partyjne w Parlamencie Europejskim (socjaldemokraci, chadecy, liberałowie, konserwatyści).

Tradycje wielonarodowego społeczeństwa polskiego mogą ułatwiać zbliżenie do zróżnicowanych pod względem etnicznym społeczeństw Unii Europejskiej, z wieloma stałymi mniejszościami narodowymi, z napływowymi mieszkańcami z byłych posiadłości kolonialnych oraz robotnikami sezonowymi z wielu biedniejszych państw świata, znajdujących się na europejskim rynku pracy.

W procesie naszej integracji z Unią Europejską niekorzystne może się okazać sarmackie dziedzictwo: szczególne posłannictwo narodu polskiego, skrajny indywidualizm, brak posłuszeństwa dla władzy. "Niepokorność" i indywidualizm Polaków odgrywały pozytywną rolę w okresie przeciwdziałania presji zaborców i okupantów oraz w czasie dążeń do zmian społecznych. W procesie integracji i konfrontacji z nowymi warunkami europejskimi mogą utrudniać zgodną współpracę społeczeństwa z władzami oraz państwa polskiego ze strukturami integracyjnymi.

Niekorzystne mogą okazać się jednostronnie wyeksponowane kiedyś przez wieszczów narodowych ideały romantyczne, zwłaszcza eksponowania posłannictwa narodu polskiego ("Chrystusa narodów") oraz preferowania "serca" i intuicji,43 kosztem racjonalnych i rozważnych działań pozytywistycznych. Niezbędne jest racjonalne traktowanie obydwu głównych nurtów myślenia w sprawie polskiej tożsamości narodowej: romantycznego i pozytywistycznego i łączenie wartości obu nurtów, w myśl propozycji Adama Bromke44 czy Tadeusza Łepkowskiego.45

Konieczne jest dalsze eliminowanie i ograniczanie względnie trwałych mitów i stereotypów w ocenach sąsiadów np. stereotypowego widzenia Polski jako "przedmurza". Stereotypy wyolbrzymiają na ogół wartości własnego narodu, a krytycznie oceniają "obcych". Upraszczając oceny naszych sąsiadów mogą utrudnić proces zbliżania do państw Unii Europejskiej. Najczęściej eksponują bowiem to co dzieli nas, a nie to co łączy.46 Ujemnie może też oddziaływać skłonność Polaków do lekceważenia prawa47 oraz przyjmowanie postawy narodu szczególnie pokrzywdzonego przez los, nie w pełni wykorzystującego swój dorobek kulturowy.48

Utrwalanie pozytywnych wartości polskiej tożsamości narodowej utrudniają też działania, absolutyzujące rolę polskości. Są one wyrazem "zamkniętej" tożsamości narodowej,49 właściwej etnocentryzmowi. Stereotypowe oceny polskości ("Prawdziwy Polak" czy "Polak - katolik"),50 są przeciwne tradycjom polskiej tolerancji i służą głównie skrajnym ugrupowaniom "narodowym". Nie można przyjmować, że ostateczną racją polskości jest wyznawanie religii rzymskokatolickiej, bowiem wielu wybitnych Polaków było przedstawicielami innych wyznań (judaizmu, prawosławia, kościoła ewangelickiego) lub prezentowali neutralność światopoglądową.51 Skrajne stanowiska zespołu "Radia Maryja" czy polityków wspierających ten nurt myślenia o współczesnej Polsce52 mogą osłabiać prointegracyjne wartości polskiej tożsamości narodowej, podobnie jak występujące niekiedy skrajne opinie, iż Polska to "ostatni bastion" europejskich wartości i tradycji.53

Negatywnie na polską tożsamość narodową wpływa również wybiórcze traktowanie tradycji narodowych dla uzasadnienia współczesnej polityki czy też dla zdobywania doraźnego poparcia wyborców. Politycy mają bowiem skłonność - jak przekonująco dowodzi prof. Jan Szczepański - wybierania dla doraźnych celów ?wygodnych im treści z całego dziedzictwa narodowego?.54 Takie działania mogą zubażać kształtowanie świadomości narodowej ogółu Polaków w procesie integracji.

Proces integracji Polski z Unią Europejską może wywoływać dalsze dyskusje i spory wokół polskiej tożsamości narodowej. Dużą rolę w jej eksponowaniu mogą spełniać przede wszystkim elity intelektualne i twórcze narodu, środowiska opiniotwórcze (dziennikarze, nauczyciele, twórcy, duchowni, naukowcy) oraz reprezentanci dominującej kultury.55 Proces integracyjny nie ogranicza polskiej tożsamości oraz roli naszego państwa "w sercu Europy".56 Wymaga jednak stałej uwagi i zdecydowanych działań państwowych.57

Od wspólnych wysiłków władz i społeczeństwa będzie zależeć zakres wykorzystywania polskiego dorobku kulturowego w procesie integracji. Może on służyć wzbogacaniu świadomości narodowej, stanowić wzór dla patriotycznej postawy oraz eliminowania tych cech narodowych, które "jawiły się i jawią jako zbyteczne, a nawet szkodliwe".58 Korzystny wpływ na utrwalanie polskiej tożsamości narodowej może przynieść rozwinięta działalność powołanego przez ministra Andrzeja Zakrzewskiego Instytutu im. Adama Mickiewicza i rozszerzenie działań resortu kultury na problemy "dziedzictwa narodowego".

Współczesne realia europejskie wymagają doskonalenia procesu integracji europejskiej, z zachowaniem podstawowych wyznaczników narodowej tożsamości. Procesy integracyjne nie likwidują i nie zastępują polskiej tożsamości narodowej, ale tworzą dodatkową płaszczyznę szerszej współpracy europejskiej. Wymagają jednak od polskich władz państwowych starań w zakresie ochrony polskiego dorobku kulturowego. Tożsamości narodowej mogą lepiej służyć m. in. publiczne środki przekazu, jeśli szerzej będą upowszechniały treści oparte na wielkich dziełach narodowej tożsamości, chociażby poprzez eksponowanie w filmach i telewizji najwybitniejszych dzieł polskiej literatury, nauki i sztuki. Jeśli nie nastąpi rozwój działań państwa w tym zakresie, to techniczna łatwość odbioru w Polsce kosmopolitycznego obiegu kulturowego może zubożać polską kulturę i polską tożsamość narodową.59

Długofalowym zagrożeniem dla polskiej tożsamości narodowej są zbyt małe nakłady na rozwój nauki i oświaty, osłabiające podstawowy czynnik wyznaczający tempo rozwoju cywilizacyjnego we współczesnymświecie. Zaniedbania w tym zakresie ograniczają możliwości kulturowe narodu, utrudniają racjonalizację jego działań, mogą prowadzić do degradacji narodowej, uprzedzeń i rozwoju niekorzystnych stereotypów.60 Utrudni to konfrontację polskich wartości kulturowych z wartościami innych narodów.

1 J. Mieroszewski, Na ruinach przedmurza. "Kultura" 1962 nr 5; Finał klasycznej Europy. "Kultura" 1950 nr 4; Niemcy... "Kultura" 1954 nr 4.

2 Dariusz Kondrakiewicz, Tożsamość w warunkach rozpadu systemów równowagi (w:) J. Kłoczowski, S. Łukaszewicz (red.) Tożsamość, odmienność, tolerancja a kultura pokoju. Lublin 1998 s. 22.

3 J. Jedlicki, Narodowość a cywilizacja (w:) J. Kłoczowski (red.) Uniwersalizm i swoistość kultury polskiej. T. 2. Lublin 1996, s. 15.

4 J. Kukułka, Pojmowanie i istota tożsamości narodowej pod koniec XX wieku (w:) S. Bieleń, W. Góralski (red.) Nowa tożsamość Niemiec i Rosji w stosunkach międzynarodowych. Warszawa 1999 s. 11.

5 Cz. S. Bartnik, Idea polskości. Lublin 1990 s. 5; A. Kłoskowska, Kultury narodowe u korzeni. Warszawa 1996 s. 5 - 99; T. Łepkowski, Polska - narodziny nowoczesnego narodu. Warszawa 1967 s. 511 - 512.

6 S. Ossowski, Analiza socjologiczna pojęcia ojczyzny (w:) S. Ossowski, Dzieła t. 3. Warszawa 1997 s. 218 - 219; Z. Chlewiński, Tożsamość a tolerancja (w:) J. Kłoczowski, S. Łukasiewicz (red.) op. cit., s. 67.

7 J. A. Kłoczowski, Tożsamość a tolerancja, konflikt (próba analizy pojęć) (w:) J. Kłoczowski, S. Łukasiewicz, op. cit., s. 94.

8 J. Bartmiński, Język nośnikiem tożsamości narodowej i przejawem otwartości (w:) L. Dyczewski (red.) Tożsamość polska i otwartość na inne społeczeństwa. Lublin 1996 s. 52 - 55.

9 Cz. S. Bartnik, op. cit.,; A. Kłoskowska, (red.) Oblicza polskości. Warszawa 1990; Wokół pojęcia polskości (dyskusje). "Znak" 1987 nr 11 - 12, s. 134 - 215, 1988 nr 3 s. 66 - 98; T. Łepkowski, Uparte trwanie polskości. Londyn - Warszawa 1989.

10 F. Koneczny, Polskie Logos i Ethos. Roztrząsania o znaczeniu i celu Polski. Poznań - Warszawa 1921; S. Witek, Uwarunkowania historyczno - kulturowe współczesnego etosu polskiego (w:) S. Olejnik (red.) Teologia moralna w obliczu aktualnego etosu polskiego. Kraków 1977; H. Skolimowski, Uniwersalne wartości etosu polskiego (w:) A. Kłoskowska (red.) Oblicza polskości, op. cit., s. 136 - 151.

11 E. Lewandowski, Charakter narodowy Polaków i innych. Londyn - Warszawa 1995.

12 A. Chołoniewski, Duch dziejów Polski. Kraków 1917.

13 J. Żylińska, Jeszcze o polskości. "Znak" 1988 nr 3 s. 72.

14 L. Dyszewski, Naród podmiotem kultury (w:) L. Dyczewski (red.) Tożsamość polska... op. cit. 27.

15 A. Zamojski, The Polish Way. A Thousand year History of the Poles and their Culture. London 1987.

16 J. Tazbir, Polskie przedmurze chrześcijańskiej Europy. Mity a rzeczywistość historyczna. Warszawa 1987.

17 Cz. S. Bartnik, Idea polskości, Lublin 1990.

18 T. Łepkowski, Uparte trwanie polskości. Londyn - Warszawa 1989; tenże, Historyczne kryteria polskości. "Znak" 1987 nr 11 - 12; tenże, Rozważania o losach polskich. Londyn 1987.

19 A. Kłoskowska (red.) Oblicza polskości. Warszawa 1990; A. Kłoskowska, Kultury narodowe u korzeni. Warszawa 1996.

20 A. Szpociński, O polskiej tożsamości narodowej w perspektywie wejścia do Unii Europejskiej. "Rocznik Polskiej Polityki Zagranicznej" 1998.

21 J. Tazbir, Przedmurze czy pomost? (w:) A. Ajnenkiel, J. Kulczyński, A. Wohl (red.) Sens polskiej historii. Warszawa 1990 s. 192 - 193. W tym okresie znana była następująca ocena sytuacji wewnętrznej w kraju: "Polska jest otchłanią dla królów, niebem dla szlachty, czyśćcem dla duchowieństwa, piekłem dla chłopów, rajem dla Żydów, kopalnią złota dla kupców". Zob. Cz. S. Bartnik, Idea polskości. op. cit., s. 86.

22 T. Łepkowski, Historyczne kryteria polskości (w:) A. Kłoskowska (red.) Oblicza polskości. Warszawa 1990 s. 98.

23 J. Tazbir, Polskie przedmurze chrześcijańskiej Europy. op. cit., s. 141.

24 N. Davies, Europa. Warszawa 1998 s. 554.

25 J. Tazbir, Tolerancja - wiek XV - XVI (w:) J. Kłoczowski (red.) Uniwersalizm i swoistość kultury polskiej. Lublin 1989 s. 147 - 148.

26 A. Braun, Polskość - mój los. "Znak" 1988 nr 3 s. 69 - 70; E. M. Roztworowski, Wytrwałość i nadzieje (rzecz o polskości). ?Znak? 1987 nr 11 - 12 s. 140.

27 S. Wójcik, Tożsamość narodowa Polaków w procesie transformacji systemowej (w:) M. Żmigrodzki (red.) Kierunki ewolucji systemu politycznego Rzeczypospolitej Polskiej. Lublin 1997 s. 101; Z. Najder, op. cit., s. 41 - 43; J. Nowak - Jeziorański, Najdroższy wyraz. Kryzys narodowej tożsamości. "Tygodnik Powszechny" 1992 nr 15.

28 A. Sułek, Niezmienne kryteria polskości. "Gazeta Wyborcza" 23 września 1998 nr s. 14; E. Nowicka, Jak być Polakiem. "Więź" 1998 nr 11 s. 49 - 51.

29 Andrzej Szpociński wyróżnia trzy stanowiska ("alternatywne", "ponowoczesne" i "kontynuowania tradycji"). Zob. A. Szpociński, op. cit., s. 195 - 199.

30 A. Kłoskowska, Kultury narodowe u korzeni. Warszawa 1996.

31 A. Szpociński, op. cit., s. 198.

32 In from Margins. A Contribution to the Debate on Culture and Development in Europe. Council of Europe 1997, s. 16 - 17.

33 J. Kłoczowski, Wstęp (w:) J. Kłoczowski (red.) Uniwersalizm i swoistość kultury polskiej. Lublin 1989, T. 1 s.8

34 P. Wandycz, Polska międzywojenna (w:) J. Kłoczowski (red.) Uniwersalizm i swoistość kultury polskiej, Lublin 1989 s. 261-262

35 L. Dyczewski, op. cit., s. 30-31

36 I. Popiuk - Rysińska, Unia Europejska, Geneza, kształt i konsekwencje. Warszawa 1998 s. 99-104; K. Łastawski, Racja stanu Rzeczypospolitej Polskiej. Warszawa 2000 s. 182-183

37 L. Dyczewski, op. cit., s. 32-36

38 A. Piskozub, Polska w cywilizacji zachodniej. Gdańsk 1995 s. 23-24

39 S. Piskor, O tożsamości polskiej. Kraków 1988 s. 9-12; T Łepkowski, Uparte trwanie polskości. op. cit., s. 67

40 A. Chodubski. Tożsamość polska na tle współczesnych przemian (w:) Między historią a politologią. Kazimierzowi Robakowskiemu w sześćdziesiątą rocznicę urodzin. Poznań 1998 s.44

41 Polska ma prawo uczestniczyć w rozwoju Europy. Przemówienie Jana Pawła II w parlamencie. "Rzeczpospolita'' 1999, nr 135 s. A4

42 E. Skotnicka - Illasiewicz, Powrót czy droga w nieznane? Europejskie dylematy Polaków. Warszawa 1997 s. 115

43 M. Janion, Gorączka romantyczna. Warszawa 1976; A. Chodubski, O tożsamości cywilizacji europejskiej (w:) W kręgu cywilizacji europejskiej. Praca ofiarowana profesorowi Andrzejowi Piskozubowi w 40-lecie pracy naukowej. Toruń 1996, s. 24-25

44 A. Bromke, Poland?s Politics: Idealism vs Realizm. Cambridge, Mass. 1967; Por. K. Łastawski, op. cit., s. 163-164

45 T. Łepkowski, Uparte trwanie polskości, op. cit., s. 8-44

46 J. Tazbir, Stereotypów żywot twardy (w:) J. Tazbir (red:) Mity i stereotypy w dziejach Polski. Warszawa 1991 s. 22 - 24

47 J. Krzysztoń, Kundlizm wczoraj i dziś. "Więź" 1972 nr 10; A. Chodubski, Tożsamość polska na tle współczesnych przemian cywilizacji europejskiej, op. cit., s. 44-45

48 B. Niemiec, Polak to brzmi dumnie. Czy naród polski musi istnieć? "Tygodnik Solidarność" 1996 nr 38 s. 4

49 Z. Chlewiński, op. cit., s. 68

50 Z. Zieliński, Mit "Polak - katolik" (w:) W. Wrzesiński (red.) Polskie mity polityczne XIX i XX w. Wrocław 1994 s. 107-117; Cz. S. Bartnik, op. cit., s. 6; K. Łastawski, op. cit., s. 178-179

51 M. A. Krąpiec, O ludzką politykę. Lublin 1998 s. 247; Cz. S. Bartnik, Idea polskości, op. cit., s. 6

52 J. M. Jackowski, Bitwa o Polskę. Warszawa 1993; Tenże, Bitwa o prawdę. T. 1-3. Warszawa 1996

53 E. Skotnicka - Illasiewicz, Polska w Europie - odrębne wizje (w:) W. Wesołowski, I. Pańkow (red.) Świat elity politycznej. Warszawa 1995 s. 94

54 J. Szczepański, Polska wobec wyzwań przyszłości. Warszawa 1989 s. 45-46

55 A. Kłoskowska, Tożsamość i identyfikacja narodowa w perspektywie historycznej i psychologicznej. 'Kultura i Społeczeństwo" 1993 nr 1 s. 132; L. Dyczewski, Naród podmiotem kultury. op. cit., s. 16

56 N. Davies, Serce Europy. Londyn 1995; Z. Najder, W sercu Europy. Zbiór komentarzy z "Tygodnika Solidarność". Warszawa 1998; K. Dziewanowski, Polityka w sercu Europy. Warszawa 1995

57 Narodowa Strategia Integracji KIE. "Studia Europejskie" 1997 nr 1 s. 169

58 M. A. Krąpiec, O ludzką politykę, op. cit., s. 248

59 Z. Najder, W sercu Europy, op. cit., s. 86; Wypowiedź Adama Marszałka Zob. S. Miklaszewski (red.) Polska strategia negocjacji z UE. Kraków 1998 s.

62; A. Jurga, O istocie sztuki telewizyjnej, jej polskości i uniwersalności (w:) L. Dyczewski (red.) Tożsamość polska... op. cit., s 155 - 164

60 A. Karpiński, Unia Europejska - Polska. Dylematy przyszłości. Warszawa 1998 s. 66-70

NG 39 (475)