Autor publikacji jest historykiem po studiach na Uniwersytecie Gdańskim. Ma także dyplom ukończenia studiów filozof. - teolog. w ramach Instytutu Wyższej Kultury Religijnej KUL w Lublinie, a także podyplomowe studium bibliotekoznawcze Uniwersytetu Gdańskiego.

Pracuje jako kustosz w Oddziale Zbiorów Specjalnych Biblioteki Głównej Uniwersytetu Gdańskiego.

Jako historyk jest uczestnikiem seminarium naukowego prof. Romana Wapińskiego w Zakładzie Historii Myśli i Kultury Politycznej Instytutu Historii Uniwersytetu Gdańskiego. W ramach tego seminarium przygotowuje dysertację n. t. polskich ugrupowań prorządowych w Wilnie w latach 1926 - 1935. Ostatnie ważniejsze publikacje to: ?Rola Wilna i Ziemi Wileńskiej w kształtowaniu stosunków i odniesień polsko - litewskich w latach 1918 - 1994, w: "U progu niepodległości", Gdańsk 1999; "Od Kaziuka do Maritainea czyli o młodej inteligencji wileńskiej lat trzydziestych /.../", w: "'Polacy i Sąsiedzi - dysproporcje i przenikanie kultur", Gdańsk 2000 r. Uprawia również popularną publicystykę historyczną i religijną w prasie katolickiej.

Z urodzenia jest wilnianinem, gdzie się urodził w r. 1951, a mieszkał przez pierwsze sześć lat życia w Dziewieniszkach (rejon solecznicki), skąd pochodzą rodzice i cała rodzina z dziada pradziada.

[ Studium przedstawione na konferencji historycznej : "Polacy i Sąsiedzi - dysproporcje i przenikanie kultur." (Część II), zorganizowanej przez Zakład Historii Myśli i Kultury Politycznej Instytutu Historii Uniwersytetu Gdańskiego, pod kier. prof. dr hab. Romana Wapińskiego, w dn. 1-2 czerwca 2000 r.]

Problematyka przeze mnie podjęta dotyczy mozaiki narodowościowej międzywojennego Wilna, ze szczególnym uwzględnieniem struktur organizujących życie społeczno-polityczne poszczególnych grup. W niniejszym szkicu zdołam jedynie przedstawić generalny obraz i wybrane aspekty tematu, który jest jeszcze w dużej mierze nie zbadany i pozostaje nadal wyzwaniem dla historyków.

W potocznej świadomości polskiej - do czego przyczyniła się też znacznie dotychczasowa historiografia - Wilno okresu międzywojennego jawi się głównie jako przedmiot aspiracji i sporów polsko-litewskich. Trzy cytowane poniżej wypowiedzi wprowadzają w atmosferę bardziej pluralistycznego Wilna. Pierwszy tekst stanowi fragment ballady poświęconej żonie założyciela wileńskiego "Bundu", Pati Kremer, a napisał ją Abraham Sutzkewer, jeden z najwybitniejszych poetów żydowskich obecnego stulecia, tworzących w języku jidysz, członek słynnej żydowskiej grupy literackiej "Jung Wilne" : "Pati miasta swego się nie wyrzeknie, ani go nie przeklnie. Bądź pozdrowione Wilno. Pati miasto swe błogosławi na swej ostatniej drodze."1 Drugi cytat pochodzi z eseju wspomnieniowego, którego autorem jest Tatar wileński Maciej Konopacki2 . O Ziemi Wileńskiej i Wilnie pisze on następująco : "My, Tatarzy kresowi, wrośliśmy w tę ziemię, w ów matecznik rozmaitych wspólnot, wiar i obyczajów [...] Dla mnie Wilno skryło się w nich wraz z tamtymi latami. Odczuwam jednak jak wciąż Wileńszczyzna sama dopomina się o należne jej prawa w uczuciach moich i moich bliźnich, jak jest zazdrosna o wszystkie dzieci rzucone w inny krajobraz, w inny czas [...].?3 Trzeci z kolei tekst, wyjęty został z artykułu "Dwa centra", który w r. 1918 opublikował wilnianin, zarazem wielki narodowy działacz białoruski Anton Łuckiewicz : "Wilno czy Mińsk" Pytanie o to, które z naszych miast ma być centrum Białorusi, słyszeliśmy nie raz ... Ale i dziś, chociaż Litwini ogłosili Wilno stolicą niepodległej Litwy, niełatwo dać odpowiedź na to pytanie, bo centra kulturowe nie zawsze wyrastają tam, gdzie znajduje się centrum administracyjne. I niezależnie od tego, czy pomiędzy Białorusią i Litwą przebiegać będzie granica państwowa, czy Wilno znajdzie się po tej, czy po tamtej stronie granicy Białorusko-Litewskiej, zawsze będzie przyciągać ku sobie siły duchowe wszystkich narodowości kraju jako archiwum przeszłości, jako bystry świadek minionych uczynków. I kiedy myśl białoruskiego działacza politycznego biegnie dziś ku Mińskowi, myśli uczonych płyną ku Wilnu."4

Teksty powyższe wprowadzają w specyficzny klimat Wilna, które od wieków było skupiskiem wielu narodowości, kultur i religii. Po uchwale Sejmu Wileńskiego "W przedmiocie przynależności państwowej Ziemi Wileńskiej" z dn. 20. lutego 1922 r., w wyniku której dawna stolica Wielkiego Księstwa Litewskiego stała się stolicą Województwa Wileńskiego w ramach państwowości polskiej, miasto bynajmniej nie straciło swej specyfiki wielokulturowego centrum.

Wilno międzywojenne - rozpatrywane w aspekcie przynależności narodowościowej jego mieszkańców - było generalnie miastem polsko - żydowskim. Pozostałe miejsca pod względem liczebności zajmowali : Rosjanie, Białorusini, Litwini, Tatarzy, Karaimi, Niemcy i inni. Według spisu policyjnego, przeprowadzonego w marcu 1923 r., w Wilnie na ogólną liczbę 167454 mieszkańców było : 100830 Polaków (60,2 %), 56168 Żydów (33,5 %), 4669 Rosjan (2,8 %), 3907 Białorusinów (2,3 %), 1445 Litwinów (0,9 %) i 435 mieszkańców innych narodowości.5 Wydany w r. 1939 "Rocznik Statystyczny Wilno 1937" wykazuje znaczne zmniejszenie - w porównaniu do wyników spisu powyższego - liczby mieszkańców Wilna, do 140800 mieszkańców, z tego Polaków było 70,6 tys. (50,1 %), Żydów 61,3 tys. (43,5 %), Litwinów 3,7 tys. (2,6 %), Rosjan 2,0 tys. (1,4 %), Białorusinów 1,9 tys. (1,4 %), Niemców 1,0 tys. (0,8 %), innych narodowości 0,3 tys. (0,2 %).6 Pod nazwą "inni" kryła się m.in. ludność tatarska i karaimska, od kilku stuleci zamieszkująca Wilno i Wileńszczyznę. Duża liczba polskich Tatarów (mniejsza Karaimów) przy okazji różnego rodzaju spisów jako narodowość podawała polską. Dlatego też dla pełniejszego określenia liczebności powyższych grup narodowościowych bardziej adekwatne będą statystyki wyznaniowe. Według danych Centralnego Biura Statystycznego Miasta Wilna z l. 1929 - 1935 liczba członków muzułmańskiej gminy wyznaniowej wahała się od 278 (w r.1929) do 315 (w r. 1934), zaś karaimskiej od 330 (w r. 1929) do 237 (w r. 1935).7 O wiele większa liczba przedstawicieli obu grup zamieszkiwała Wileńszczyznę.8

Z mozaiką narodowościową wiązała się mozaika religijna. Wilno od stuleci stanowiło ważne centrum życia religijnego różnych wyznań.9 W pierwszej kolejności mieściły się tam siedziby ważnych struktur kościelnych chrześcijańskich : metropolity rzymskokatolickiego10, arcybiskupa prawosławnego11, Soboru Prowincjonalnego Kościoła Staroobrzędowego nie posiadającego hierarchii (tzw. "bezpopowcy")12, "Jednoty Wileńskiej" tj. Konsystorza Kościoła Ewangelicko-Reformowanego na Ziemiach Wschodnich Rzeczypospolitej Polskiej13. W mieście rozwijały swoją działalność również zbór Kościoła Ewangelicko-Augsburskiego14 oraz parafia Kościoła Staroobrzędowego posiadającego hierarchię (tzw. "popowcy"). Wilno było również ważnym ośrodkiem dla wyznawców religii niechrześcijańskich, zamieszkujących Kresy Wschodnie II RP. W mieście znajdowały się urzędy takich struktur religijnych jak : Rabinat Wileńskiej Gminy Żydowskiej15, Muftiat wyznawców islamu w R.P.16 oraz Hachanat karaimski.17

Życie społeczne poszczególnych grup narodowościowych Wilna toczyło się w szeregu strukturach organizacyjnych o różnym charakterze, począwszy od narodowych reprezentacji i partii politycznych, poprzez różnego typu stowarzyszenia społeczne: religijne, stanowe, zawodowe, oświatowe, kulturalne i inne, na nieformalnych grupach i opcjach ideowych i społeczno-politycznych skończywszy.

Drugie miejsce po polskich mieszkańcach międzywojennego Wilna zajmowała społeczność żydowska osiadła na Ziemi Wileńskiej już od XIV w.18 Tworzyła ona w swej ortodoksyjnej części gminę wyznaniową, która nie tylko nadawała ton i kierunek życiu religijnemu a także społeczno-kulturalnemu Żydów wileńskich, ale uznawała się ( i była uznawana) za reprezentację ogólnowyznaniową całej społeczności żydowskiej Kresów Płn. Wsch. RP.19

Od dawna bowiem Wilno było przez Żydów określane jako Jeruszalaim d'Lita (Litewskie Jeruzalem).20 Izraelska badaczka dziejów kultury żydowskiej w Wilnie, zarazem rodowita wilnianka, Sima Kaganowicz - komentując powyższe określenie - pisze " Wilno zwane przez Żydów "Jerozolimą Litewską", było przez wieki znane jako żydowski ośrodek, tak kulturalny, jak i religijny. Kresy w szerszym znaczeniu tego słowa stanowiły duży ośrodek żydowski, do którego poważna część Żydów na całym świecie sięga korzeniami. Tam powstały różne prądy religijne. Kresy stanowiły dla Żydów przez wiele lat takie centrum, jakim był Babilon podczas powstania Talmudu i jakim była Hiszpania w XI i XII w.?21

W okresie II Rzeczypospolitej było to ważne żydowskie centrum życia społeczno - politycznego oraz centrum kulturalno-naukowe .22 Założony w r. 1925 Żydowski Instytut Naukowy (Jidysze Wissenszaftleche Institut, w skrócie JiWO), zajmujący się badaniem dziejów, kultury i języka żydowskiego (jidysz), stał się wkrótce znaczącą wileńską placówką naukową o randze światowej.23 Była to jedyna tego typu placówka naukowa w świecie. Wśród pozostałych żydowskich instytucji i placówek kulturalno- naukowych w Wilnie wymienić należy : Żydowskie Towarzystwo Historyczno - Etnograficzne w Wilnie24, Wileński Żydowski Instytut Muzyczny25, Teatr Żydowski w Wilnie26, Żydowskie Towarzystwo Popierania Sztuki27, Biblioteka im. M. Straszuna.28

W Wilnie miały również swoje siedziby władze naczelne, lub oddziały okręgowe czy wojewódzkie licznych ugrupowań żydowskich, reprezentujące różnorodne kierunki polityczne i ideowe, od ortodoksów poczynając, poprzez ugrupowania syjonistyczne i tzw. "folkistów", na socjalistach kończąc.29 Ogółem w Wileńskim Urzędzie Wojewódzkim, po r. 1927 zarejestrowanych było 10 żydowskich partii politycznych.30

Kierunek ortodoksyjny i konserwatywny zarazem reprezentował wileński oddział międzynarodowej organizacji "Agudas Isroel" (Związek Izraela). Podstawą światopoglądową oraz społeczną tego ugrupowania, zdominowanego przez kręgi rabinackie, był chasydyzm. Za główne swoje zadanie, zwolennicy tego kierunku, uważali wysiłek na rzecz obrony i krzewienia zasad religii żydowskiej wśród współwyznawców, a także działalność społeczno - filantropijną. Ugrupowanie to stało na stanowisku wyłącznie wyznaniowego charakteru gmin żydowskich. W sferze politycznej ortodoksi z "Agudas Isroel" dążyli do całkowitego równouprawnienia Żydów w ramach Konstytucji RP, nie domagali się jednak uprawnień narodowych, lecz wyłącznie religijnych. Wieloletnim prezesem wileńskiej filii "Związku Izraela" był rabin Chaim Grodzieński, zaś wybitnymi działaczami : Chaim Szymon Topwice, Hirsz Grodzieński, M. Karelic i J. Mowszowicz. Pod wpływami ortodoksów znajdowało się szereg żydowskich stowarzyszeń religijnych i społecznych : "Szouwaj Szabos Whadas" (Ochrona Szabatu), "Waad Hajsn Wos" (Stowarzyszenie Słuchaczy Szkół Rabinackich), organizacja szkolna ''Chorew" i in. "Agudas Isroel" podlegały także szkoły religijne, tzw. Chedery, gdzie uczono głównie czytać i komentować Biblię. Językiem wykładowym był w nich język żydowski (jidysz).

Poważne wpływy i znaczną dynamikę organizacyjną przejawiały na gruncie wileńskim ugrupowania syjonistyczne, różniące się jednak znacznie w swych programach i metodach działania.

Prawicę syjonistyczną reprezentowała - powstała w Wilnie w r. 1902 - Syjonistyczna Partia Ortodoksów "Histadrut Mizrachi" (Centrum Duchowe). Lączyła ona w swoich założeniach ideowych cele tak religijne jak i narodowe. Była sfederowana z Ogólnoświatową Organizacją Syjonistyczną. W odróżnieniu od tradycyjnych ortodoksów mizrachiści rozumieli gminę żydowską jako jednostkę religijno - narodową, a za jedyny język żydowski uważali hebrajski a nie jidysz. Stali ponadto na stanowisku autonomii gmin żydowskich, tak w zakresie religijnym, jak i kulturalno - narodowym oraz postulowali powstanie państwowego związku gmin żydowskich. W stosunku do państwowości polskiej żądali pełnego równouprawnienia obywatelskiego i narodowego. Środowisko wileńskich mizrachistów miało swego reprezentanta w Senacie RP I kadencji w osobie Izaaka Rubinsztejna. "Centrum Duchowemu" była podporządkowana organizacja oświatowa "Waad Hameuchad Tachkemoni", która w województwie wileńskim posiadała 10 szkół powszechnych ( z czego 8 w Wilnie) oraz gimnazjum hebrajskie "Tuszyja" w Wilnie. Mizrachiści posiadali także dwie organizacje dziecięco - młodzieżowe : "Mizrachi Hacair" i "Hechaluc Hamizrachi".

Największą organizacją nurtu syjonistycznego była Organizacja Syjonistyczna w Polsce ("Histadrut ha Cyjonith be Polonijah"). Głównym celem tej partii było utworzenie państwa żydowskiego w Palestynie. Odnośnie ludności żydowskiej w R.P. ugrupowanie to stało na stanowisku autonomii narodowej, opartej na strukturze gmin żydowskich o świeckim charakterze z Centralną Żydowską Radą Narodową na czele. Wilno było siedzibą Komitetu Centralnego tej partii dla Ziemi Wileńskiej, któremu były podporządkowane oddziały powiatowe. W Wilnie mieścił się również Komitet Miejski organizacji. Na czele Centrali Wileńskiej stał dr Jakub Wygodzki, poseł na Sejm RP. Wybitnymi działaczami tej partii na gruncie wileńskim byli : dr Krasnosielski, inż. Spiro, I. Berger oraz Izrael Michał Lubliński - Stuczyński, poseł na Sejm RP, prezes oddziału powiatowego partii w Słonimiu. Do spółki ze Związkiem Kupców Żydowskich, gdzie syjoniści mieli znaczne wpływy, centrala wileńska wydawała dziennik "Di Cajt".31 Partia posiadała na gruncie wileńskim również swoją centralę szkolną w postaci Towarzystwa Kulturalno - Oświatowego "Tarbut". Celem tej organizacji było szerzenie narodowej kultury i oświaty w języku hebrajskim. W Wilnie "Tarbut" posiadał 3 szkoły średnie32 oraz 4 szkoły powszechne. Na prowincji istniało 18 szkół powszechnych. Pod wpływem Centrali Wileńskiej znajdował się również Związek Kobiet Żydowskich w Wilnie. Znaczne wpływy posiadała organizacja również w Towarzystwach : Pomoc Pracy ("Hilf durch Arbet") oraz w "Żydowskim Centralnym Towarzystwie Emigracyjnym". Przybudówką młodzieżową partii była w Wilnie organizacja "Wolność i Odrodzenie" ("Chejrut-Utchja"). Centrali Wileńskiej podporządkowane były również dwie - działające na gruncie wileńskim - organizacje skautowe : "Młody Strażnik" ("Haszomer Hacair'') i "Pionier" ("Hechaluc").

Kierunek tzw. lewicy syjonistycznej reprezentowały w Wilnie: Światowa Syjonistyczna Partia Pracy - Hitachdut ("Mitleget Awodach Cyjonit Hitachdut") oraz dwa odłamy Żydowskiej Socjaldemokratycznej Partii Robotniczej "Robotnicy Syjonu" w Polsce ("Idisze Socjalistisze Demokratisze Arbeter Partaj Poalej-Syjon in Pojlen"): prawicowy i lewicowy.

Pierwsza z powyższych partii głosiła ideę utworzenia żydowskiego państwa narodowego w Palestynie, opartego na gospodarce socjalistycznej i kulturze hebrajskiej, a na gruncie polskim szerzyła hasło autonomii narodowej. W Wilnie posiadała znaczne wpływy. Mieścił się tam oddział tej organizacji na województwa płn.-wsch. R.P.33 Partia współpracowała z "Organizacją Syjonistyczną w Polsce", korzystając m.in. z łamów dziennika "Di Cajt".

Wileński oddział lewicy "Poalej Syjon" posiadał kilka oddziałów terenowych w powiatach : święciańskim, brasławskim, dziśnieńskim.34 Duże wpływy posiadała ta partia w "Zjednoczeniu Szkół Żydowskich" oraz w "Towarzystwie Kursów Wieczorowych dla Robotników". Program społeczny partii był w zasadzie komunistyczny, odrzucał jednak internacjonalizm.

Wpływy prawicy "Poalej Syjon" ograniczały się wyłącznie do Wilna.35

Poważną rolę w żydowskim życiu politycznym Wilna odgrywały - opozycyjne w stosunku do kierunku syjonistycznego - środowiska tzw. "folkistów" oraz socjalistów spod znaku "Bundu".

Powstała w Wilnie Żydowska Partia Demokratyczna ("Jidysze Demokratisze Partaj"), od sierpnia 1926 r. była autonomiczną częścią Żydowskiej Partii Ludowej w Polsce ("Jidysze Folks-Partaj in Pojlen"). Program społeczny folkistów był typowy dla ugrupowań liberalno - demokratycznych. W kwestii narodowej odrzucali program syjonistyczny, stojąc jednak na stanowisku żydowskiej odrębności narodowej. "Żydzi w Polsce - głosił program folkistów - jako w pełni równouprawnieni obywatele kraju, tworzą publicznie prawną wspólnotę narodową i zarządzającą zupełnie samodzielnie wszystkimi prawami ludu przez Radę Ludową, zwołaną na zasadzie powszechnego, równego, tajnego, bezpośredniego i proporcjonalnego prawa wyborczego dla wszystkich obywateli żydowskich obojga płci, w wieku nie niżej lat 20."36 Kierunek ten programowo zwalczał wszystkie ugrupowania ortodoksyjne. Jedynym żydowskim ugrupowaniem, z którym współpracowali, zwłaszcza na niwie kulturalno-oświatowej", był "Bund". Leaderami partii na gruncie wileńskim byli : dr Cemach Szabad, dr Herc Kowarski, Jonasz Szapiro, Szmul Lakierman, J. Uniechowski, A. Perelman, Ch.D. Nomberg. Nieformalnym organem ugrupowania w Wilnie był dziennik "Wilner Tog" (Wileński Dzień)37. Idee folkistów zyskały dużą popularność wśród żydowskich mieszkańców Wilna i Wileńszczyzny. Zaplecze społeczne ugrupowania tworzyło szereg organizacji i stowarzyszeń : Żydowski Centralny Komitet Oświaty w Wilnie, działająca na prowincji Żydowska Centralna Organizacja Szkolna, Wileńskie Żydowskie Stowarzyszenie Oświaty ("WILBIG"), Towarzystwo Pomoc Pracy, Żydowskie Centralne Towarzystwo Emigracyjne w Polsce, Centralny Związek Rzemieślników Żydowskich na Wileńszczyznie, Towarzystwo Szerzenia wśród Żydów Pracy Zawodowej i Rolnej ("ORT"), Stowarzyszenie Osiedlenia Żydów na Roli na terenie Województwa Wileńskiego ("WILTOR") oraz Oddział Wileński Towarzystwa Ochrony Zdrowia Ludności Żydowskiej w Polsce ("TOZ''). Szczególną troską folkiści wileńscy ogarniali żydowskie świeckie szkolnictwo powszechne. W tej dziedzinie współpracowali ściśle z "Bundem".Obie te organizacje razem kierowały - istniejącym od r. 1919 w Wilnie Centralnym Komitetem Oświatowym (ZCKO)38 oraz Żydowską Organizacją Szkolną, działającą na prowincji.39

Powszechny Żydowski Związek Robotniczy ("Algemener Jidiszer Arbeter Bund"), potocznie zwany "Bundem", rodowód swój wywodzi z Wilna, gdzie powstał w r. 1897. W warunkach II Rzeczypospolitej partia, uznając fakt polskiej państwowości, przyjęła rolę opozycji w stosunku do kolejnych rządów polskich, wysuwając postulat autonomii narodowościowo - kulturalnej społeczności żydowskiej w Polsce. Program ten był zbieżny z dążeniem folkistów. W kwestiach społecznych partia głosiła program socjalistyczny, oparty na ideologii marksistowskiej. "Bund" pozostawał jednak poza Kominternem, pozostając na rejestracji w Biurze Partii Socjalistycznych w Paryżu. Na gruncie wileńskim -poza folkistami - ugrupowanie to współpracowało z PPS oraz NSPP. W Wilnie mieścił się Wileński Komitet Okręgowy partii, któremu podporządkowanych było szereg organizacji terenowych. Zapleczem społecznym "Bundu" były głównie żydowskie związki zawodowe zrzeszone w Związku Stowarzyszeń Zawodowych w Polsce oraz przynależące do tzw. "Kulturamtu'', tj. Miejscowej Rady Zawodowej w Wilnie Związku Klasowych Związków Zawodowych. Pod wpływem "Bundu" znajdowało się też Stowarzyszenie Żydowskich Kobiet Pracujących oraz organizacja sportowa "Jutrznia". Czołowymi działaczami partii w Wilnie byli : Rywka Epsztejn, dr Izaak Rafes, dr Aronowicz "Arski", Żelezniakow.

W Wilnie mieścił się też Komitet Okręgowy przybudówki młodzieżowej "Bundu", tj. Socjaldemokratycznego Związku Młodzieży "Przyszłość" w Polsce" (" Socjaldemokratisze Jugnt-Bund Cukunft in Pojlen"). Od r. 1929 organizacja ta miała swoich stałych przedstawicieli w Centralnym Komitecie oraz w pozostałych centralach "Bundu". Leaderami struktury wileńskiej byli : Josel Ofman, Tefra Rogow, Ejfe Chaskiel.

Specyfiką wileńską - zarazem zaś pozostałością po okresie caratu - była obecność dość dużej liczby Żydów tzw. "litwaków", mówiących po rosyjsku i przepojonych rosyjskim duchem i kulturą. W grupie tej znaczny procent stanowiła inteligencja żydowska. W grupie wybitnych literatów wileńskich piszących w j. ros. znajdowali się tacy pisarze żydowscy jak : Lew Szlosberg, Gienia Szwarenberg, Fania Kaszuk, S.S. Gurland.40 W stosunku do Polaków i polskości "litwacy" byli nastawieni - co najmniej - niechętnie jak nie wrogo.

Istniał jeszcze w Wilnie wśród społeczności żydowskiej tzw. kierunek asymilatorski : propolski i prorządowy. W latach dwudziestych strukturą organizacyjną tego kierunku był oddział wileński Związku Akademickiej Młodzieży Zjednoczeniowej (ZAMZ)41, skupiający żydowskich studentów USB. Środowisko to aczkolwiek nieliczne, w środowisku akademickim USB odegrało wybitną rolę w przełamywaniu stereotypów, hamujących więzi międzyludzkie. "Dowodów i argumentów, że Żydzi nie muszą być antypolsko usposobionymi "litwakami", - wspomina student, później pracownik USB : W. Sukiennicki - że można i należy dojść do porozumienia ze stanowiącą niemal 40 % stałych mieszkańców miasta mniejszością, dostarczali nam, dotąd tu prawie nieznani, koledzy "Polacy mojżeszowego wyznania" przybyli na studia do Wilna z Galicji, czy Królestwa."42 Od r. 1926. w Zarządzie ZAMZ na USB w Wilnie zasiadali: S. Rahnowicz - prezes, C. Butterwiesser - wiceprezes, J. Celmajster - sekretarz, T. Majnemer - skarbnik, H. Halpern-Wieliczański - kierownik samopomocy.43

W latach trzydziestych środowisko wileńskie będzie prekursorem ruchu "neoasymilatorskiego" i utworzy strukturę polityczną w postaci Żydowskiego Klubu Myśli Państwowej.44 Celem tego środowiska było kształtowanie wśród Żydów świadomości " sumiennych i prawdziwych obywateli państwa polskiego".45

Inną inicjatywą było powstanie w dn. 15 - 17 lipca 1934 r. w Wilnie Oddziału Zjednoczenia Bezpartyjnych Żydów w Polsce, którego centrala znajdowała się w Warszawie.46 Było to ugrupowanie prorządowe. W powstaniu tej struktury wzięli aktywny udział członkowie Związku Żydowskich Inwalidów Wojennych.47 Deklaracja programowa Oddziału wileńskiego głosiła, że "w rozbudowie i wzmocnieniu państwa zarówno na zewnątrz jak i wewnątrz powinni Żydzi brać czynny udział i dołożyć wszelkich starań, aby ułatwić i dopomóc czynnikom kierujących państwem w ich poczynaniach [...] za pomocą ścisłej i harmonijnej współpracy z Rządem."48 Na czele Komitetu Organizacyjnego Oddziału Wileńskiego stał B. Fruchter, sekretariat prowadził A. Sygałow.

Prąd powyższy stanowił jednak mały margines w panoramie żydowskiego życia społ.-polit. Wilna, nie odgrywający poważniejszej roli. Generalnie Wilno żydowskie stanowiło zamkniętą enklawę, gdzie - jak wspomina Czesław Miłosz - "Wspólnota katolicka i żydowska żyła w tych samych murach ..., ale jakby na dwóch odrębnych planetach".49 "O ile pamiętam - wspomina Eugenia Biber, córka żydowskich nauczycieli - środowisko żydowskie w Wilnie było zamknięte ... Nie utrzymywano szerokich kontaktów z Polakami. Jak mi opowiadała mama - pisze dalej ta sama autorka - spotkania środowiska nauczycielskiego Wilna odbywały się zazwyczaj tylko w czasie letnich kursów w Trokach. Tam spotykali się przedstawiciele szkół polskich i żydowskich, białoruskich i litewskich. Bliższe i cieplejsze stosunki były między nauczycielami Białorusinami, Żydami i Litwinami, bo to były mniejszości narodowe. Bliskich przyjaciół Polaków moi rodzice, jeśli dobrze pamiętam, nie mieli [...]"50

Rosjanie - wg statystyk wileńskich z lat dwudziestych - byli trzecią pod względem wielkości mniejszością narodową w Wilnie. Grupa ta składała się niejako z dwóch warstw. Pierwszą stanowiła ludność rosyjska, zamieszkała w Wilnie od pokoleń - wśród niej znaczną społeczność tworzyli staroobrzędowcy. Druga - to emigranci polityczni z Rosji po rewolucji bolszewickiej. Byli oni bardzo aktywni.

Naczelną strukturą społeczności rosyjskiej w Wilnie po r. 1922 było Wileńskie Towarzystwo Rosyjskie ("Wilenskoje Russkoje Obszczestwo"), organizacja o charakterze samopomocowym i kulturalno - oświatowym.51 Prezesem WTR był Jan Gałyszew, a po nim Olga Fieodosjewa. Nieformalnym organem Towarzystwa była jedna z najstarszych codziennych gazet w języku rosyjskim "Deń".

Po r. 1925 bardziej widoczna staje się w Wilnie rosyjska działalność polityczna.

W marcu 1925 r. z inicjatywy Pawła Iwanczycowa oraz Bazyla Zubkowa odbywa się w Wilnie zjazd założycielski Rosyjskiej Partii Narodowej, która - stojąc na gruncie ideologicznym prawosławia oraz ustroju monarchicznego - za główny cel swojej działalności stawiała walkę z bolszewizmem i bolszewicką propagandą. Dla społeczności rosyjskiej domagała się od władz RP przyznania statusu mniejszości narodowej.

W 1927 r. powstaje Wileńska Rada Wojewódzka, zawiązanego we Lwowie, Rosyjskiego Zjednoczenia Narodowego ("Russkoje Narodnoje Objedinienije w Polsze).52 Radzie przewodniczył adwokat Leonid Bielewski. Zjednoczenie szybko zdobyło znaczne wpływy w Wileńskim Towarzystwie Rosyjskim, oraz wśród studentów USB narodowości rosyjskiej, zrzeszonych w Związku Rosyjskich Studentów USB ("Sojuz Russkich Studientow USB") oraz w korporacji "Ruthenia Vilnensis". Od r. 1926 członkiem Rady Wojewódzkiej Zjednoczenia jest prezes WTR Olga Fieodosjewa. Ugrupowanie posiadało również w Wilnie swój organ prasowy w postaci dziennika "Wilenskoje Utro" (Wileński Poranek). Pismo miało na celu "utrzymanie ducha rosyjskiego w Wilnie".53 Skierowane było nie tylko do rdzennych Rosjan, lecz również do zorientowanych prorosyjsko Żydów, tzw. "litwaków"54. Gazeta była szeroko kolportowana wśród społeczności żydowskiej.

Część wileńskiego "Zjednoczenia" w okresie wyborów do Sejmu i Senatu RP w styczniu 1928 r. utworzyło prorządowy blok wyborczy : "Rosyjsko - Polskie Zjednoczenie", który przystąpił do BBWR.

Organizacją emigrantów z Rosji po rewolucji bolszewickiej była - powstała w Wilnie w październiku 1926 r. - Nacjonalistyczna Rosyjska Partia Rosyjskich Pozaterenowców. Głównymi inspiratorami założenia ugrupowania byli : Michał Myślin oraz Michał Jakowlew.55 Fundamentalnym elementem ideologii tej partii był monarchizm. Za prawowitego spadkobiercę do tronu carskiego i swego duchowego przywódcę uznawali "pozaterenowcy" wielkiego księcia Mikołaja Mikołajewicza, zaś jako jeden z głównych celów swojej działalności obierali "aktywną ideową walkę z uciskiem, wyzyskiwaniem i rujnującą pracą wszelkich lewicowych, demagogicznych prądów w ogóle, a w szczególności z III Międzynarodówką".56 Poza monarchizmen i antykomunizmem, trzecim wyróżnikiem partii był antysemityzm. Było to widoczne zwłaszcza w publicystyce, zamieszczanej w periodykach wileńskich: "Nowaja Rossija" (Nowa Rosja) i "Narodnaja Sprawa" (Sprawa Narodowa), znajdujących się pod wpływem organizacji. Pisma te prowadziły zajadłą polemikę z prożydowskim dziennikiem "Wilenskoje Utro".

W opinii władz polskich organizacja była jawnym zapleczem, działającego w głębokiej konspiracji Bractwa "Russkoj Prawdy".57 Z raportów policyjnych wynika, Myślin i Jakowlew usiłowali tworzyć oddziały dywersyjne do walki z bolszewikami.58

"Pozaterenowcy" mieli w Wilnie również swoją przybudówkę młodzieżową.

Bardzo aktywny w środowisku wileńskim był również Związek Rosyjskich Emigrantów Inwalidów ("Sojuz Russkich Inwalidow Emigrantow w Polsze"). Korzystał on z dotacji rządowych. W Wilnie mieściła się centrala organizacji.

Białorusini - w okresie międzywojennym - posiadali w Wilnie dwie centralne struktury, koordynujące działalność szeregu partii politycznych i organizacji społecznych, oświatowych i kulturalnych.59

Pierwszą i najbardziej reprezentatywną dla społeczności białoruskiej był - powstały w r. 1921 - Białoruski Komitet Narodowy w Wilnie ("Wilenskij Nacyjanalnyj Biełaruskij Kamitet"), potocznie zwany "Wilnacbiełkomem". Kontynuował on działalność Białoruskiej Rady Centralnej Wileńsczyzny i Grodzieńszczyzny.60 W centrali tej czołową rolę odgrywał - wspomniany na wstępie - Anton Łuckiewicz (1884 - 1946). W prezydium zasiadali m.in. leaderzy poszczególnych ugrupowań politycznej sceny białoruskiej: ks. Adam Stankiewicz, Bronisław Taraszkiewicz, Piotr Miotła, Fabian Jaremicz, Szymon Rak Michajłowski, Włodzimierz Samojło, Wiaczesław Bohdanowicz, Józef Sznurkiewicz, A. Bildziukiewicz, Bronisław Turonek. Aczkolwiek w początkowej fazie swego istnienia "Wilnacbiełkom" zrzeszał wszystkie białoruskie nurty i ugrupowania polityczne, zdecydowaną przewagę miał w nim kierunek wyraźnie opozycyjny w stosunku do aktualnych rządów w Polsce i generalnie do polskiej państwowości.

Do r. 1925. głównymi ugrupowaniami, kształtującymi linię polityczną "Wilnacbiełkomu" były: Białoruskie Zjednoczenie Chrześcijańsko - Demokratyczne ("Biełaruskaja Chryścijańskaja Demakratycznaja Złucznaść")61, Białoruska Partia Socjaldemokratyczna ("Biełaruskaja Sacyjał-Demokratycznaja Partyja")62, Partia Białoruskich Socjalistów Rewolucjonistów ("Partyja Biełaruskich Sacyjalistaw Rewalucyjaneraw" - tzw. "eserzy") oraz Białoruska Partia Niezależnych Socjalistów ("Biełaruskaja Partyja Niezależnych Sacyjalistaw").Oprócz nurtów politycznych Wileński Białoruski Komitet Narodowy skupiał w sobie także szereg towarzystw i instytucji białoruskich, m.in. : Towarzystwo Szkoły Białoruskiej63, Białoruskie Towarzystwo Naukowe64, Białoruski Instytut Gospodarki i Kultury, Białoruski Związek Gospodarczy, Białoruskie Towarzystwo Dobroczynności. Białoruskie Towarzystwo Wydawnicze, Wileński Białoruski Kooperatywny Bank i in.

W okresie wyborów do Sejmu i Senatu RP w r. 1922 "Wilnacbiełkom" utworzył Białoruski Centralny Komitet Wyborczy, którym kierował Anton Łuckiewicz. Komitet uzyskał w rezultacie 11 mandatów poselskich i 3 senatorskie. Utworzono Białoruski Klub Parlamentarny, któremu przewodził Bronisław Taraszkiewicz. Po r. 1925, w wyniku rozłamu w klubie parlamentarnym powstają nowe struktury partyjne : radykalna społecznie i komunizująca później Białoruska Włościańsko - Robotnicza Hromada ("Biełaruskaja Sialanska - Rabotnickaja Hramada")65 oraz bardziej umiarkowane: Białoruska Partia Ludowa ("Biełaruskaja Narodnaja Partyja") i Białoruski Związek Włościański ("Biełaruskij Sialanskij Sajuz")66.

Na początku kwietnia 1926 r. Białoruski Komitet Narodowy w Wilnie przeszedł znaczną reorganizację. Uchwalono nowy regulamin, zgodnie z którym tzw. "plenum" "Wilnacbiełkomu" zrzeszało od 31 przedstawicieli poszczególnych stronnictw i stowarzyszeń białoruskich, według następującego klucza : "Hromada" - 3, Zjednoczenie Katolików Białorusinów (chadecja) - 3, Białoruski Związek Włościański - 3, Białoruska Centralna Rada Szkolna - 4, Białoruski Komitet Pomocy Ofiarom Wojny - 2, Białoruskie Towarzystwo Naukowe - 2, Białoruskie Towarzystwo Wydawnicze - 2, Białoruski Związek Studentów - 2, Białoruskie Kółka Rolnicze - 2, Komitet Społeczny Gimnazjum Białoruskiego w Wilnie - 2, oraz po trzech przedstawicieli prasy i białoruskich towarzystw gospodarczych i kooperatyw.

W połowie r. 1927, na skutek sporów o miejsce i roli kontrowersyjnej "Hromady", "Wilnacbiełkom" podzielił się na dwie struktury, używające tej nazwy. Pierwsza skupiała zwolenników "Hromady'67, druga - Białoruską Chrześcijańską Demokrację oraz Białoruski Związek Włościański.68 W r. 1930 grupa byłych działaczy "Hromady (Fabijan Akinczyc, Anton Łuckiewicz, Radasław Astrauski), która wcześniej już odcięła się od - głoszonych przez partię - haseł komunistycznych, utworzyła Centralny Związek Wszystkich Białoruskich Organizacji Kulturalno - Oświatowych i Gospodarczych ("Centralny Sajuz Kulturnych i Haspadarczych Arhanizacyj" - "Centrsajuz'') Ugrupowanie to próbowało zbliżyć się do obozu sanacji. W 1932 r. na skutek wewnętrznych niesnasek "Centrsajuz" rozpadł się.

Druga wileńska centrala, koordynująca białoruskie działania polityczno - społeczne, zrzeszała tzw. obóz propolski, stawiający na rozwój białoruskiego ruchu narodowego w ramach państwowości polskiej lub w oparciu na nią. W porównaniu z "Wilnacbiełkomem" środowisko to skupiało mniejszą liczbę struktur organizacyjnych i generalnie było liczebnie mniejsze. Po wyborach do Sejmu i Senatu RP w r. 1922 opcja ta skupiała się w Białoruskim Zgromadzeniu Obywatelskim, któremu przewodził S. Wolejsza.69 Zgromadzenie dysponowało własnym pismem "Hramadski Hołas"70

W r. 1924 - z inicjatywy Białoruskiego Zgromadzenia Obywatelskiego - odbyła się w Wilnie "Konferencja przedstawicieli partii demokratycznych, organizacji włościańskich i inteligencji. Sformułowała ona platformę polityczną całego ruchu. Powołała też do życia Tymczasową Radę Białoruską, "której - jak głosiła uchwała - powierzone będzie kierownictwo wszystkich spraw białoruskiego życia narodowego do czasu zwołania zjazdu ludności Białorusi Zachodniej, które obierze stałe przedstawicielstwo polityczno - narodowe".71 Prezydium Tymczasowej Rady Białoruskiej tworzyli: dr Arseniusz Pawlukiewicz - prezes, W. Bildziukiewicz i H. Konopacki - wiceprezesi, A. Kobyczkin i W. Szyszkow - sekretarze, S. Wolejsza - b. prezes Zgromadzenia Obywatelskiego. "Hramadski Hołas" stał się też automatycznie organem prasowym nowo powstałej struktury.

Po przewrocie majowym obóz polonofilski kontynuował swoją działalność pod nazwą Białoruskiej Rady Narodowej. Skupiały się w niej zarówno struktury polityczne ( wśród nich : Białoruska Partia Narodowa ("Biełaruskaja Nacyjanalnaja Partyja) oraz tzw. "Grupa Franciszka Umiastowskiego") jak też i społeczne (m.in.: Towarzystwo "Praswieta", Towarzystwo "Chatka Białoruska"). Organem prasowym Białoruskiej Rady Narodowej był - ukazujący się w Wilnie - tygodnik "Biełaruskoje Słowo".

Litwini w Wilnie72 skupiali się w Tymczasowym Komitecie Litwinów Wileńskich ("Laikinasis Vilniaus Lietuviř Komitetas"), w historiografii określany też nazwą Tymczasowy Komitet Litewski (TKL).73 Powstał on 22 kwietnia 1919 r. Jednym z założycieli był "ojciec odrodzenia litewskiego" Jonas Basanavičius.74

TKL był nie tylko koordynatorem politycznym i społecznym działań Litwinów, reprezentując interesy tej społeczności wobec władz polskich, ale dla litewskiej ludności Wilna i Wileńszczyzny, był on niejako delegaturą (oczywiście nieoficjalną) oraz reprezentantem władz Republiki Litewskiej. Do r. 1936 TKL, za cichym przyzwoleniem władz polskich, spełniał funkcje konsularne, pomagając i ułatwiając wyjazdy na Litwę i z Litwy na terytorium RP.

Pierwszym prezesem TKL był Mykolas Birţiđka : socjaldemokrata, członek Taryby i sygnatariusz Aktu niepodległości Litwy z 16.II. 1918 r. Po jego deportacji przez władze polskie w r. 1922, funkcję powyższą objął narodowiec Konstantinas Stasys. W lutym 1923 r. zastąpił go na tym stanowisku ludowiec dr Danielius Alseika. Od lutego 1928 r. prezesem Komitetu został ponownie K. Stasys.

Tymczasowy Komitet Litwinów Wileńskich skupiał w sobie różne nurty polityczne i był pod tym względem odbiciem sytuacji politycznej w Republice Litewskiej. Aż do zamachu stanu A. Smetony w r. 1926, obowiązywało jednak tam hasło "pracy w jedności"75, które umożliwiało wypracowanie jednolitej postawy w najważniejszych kwestiach i tonowało różne animozje ideowo - polityczne. Do końca 1926 r. największe wpływy w TKL posiadali chrześcijańscy - demokraci ("krikđčionai") i ludowcy ("liaudininkai"). Na zwartość polityczną Komitetu niewątpliwie wpływała osobowość jego prezesa, dra Danieliusa Alseiki, który - co przyznawały władze polskie - "taktownym swym postępowaniem potrafił zjednać ogólne uznanie miejscowego społeczeństwa litewskiego, niezależnie od poglądów politycznych".76

TKL skupiał w sobie i koordynował działalność wszystkich stowarzyszeń i organizacji litewskich w Wilnie i na terenie województw płn.-wsch. RP. W jego skład wchodziło 9 osób, z których 7 reprezentowało centrale poszczególnych stowarzyszeń.77 Wewnątrz Komitetu działały dwie komisje : ekonomiczna i prawna. Finanse w dużej mierze opierały się na dotacjach rządu kowieńskiego.

Mniejsze lub większe wpływy poszczególnych nurtów politycznych, występujących w TKL, uwidaczniały się również w działalności poszczególnych stowarzyszeń i organizacji litewskich w Wilnie.

W obrębie działań chrześcijańskiej demokracji znajdowały się głównie: Litewskie Towarzystwo Oświatowe "Rytas" (Jutrzenka), Litewskie Towarzystwo Wychowania Młodzieży i Opieki nad nią im. św. Kazimierza, Związek Nauczycieli Litewskich, Litewskie Katolickie Towarzystwo "Blaivybë" (Trzeźwość), Stowarzyszenie Sług Katolickich św. Zyty, oraz w Wileńskim Towarzystwie Dobroczynności, gdzie wpływy dzielili razem z ludowcami.

Nurt liberalno-demokratyczny, reprezentowany przez ludowców był bliski wielu członkom Litewskiego Towarzystwa Naukowego oraz Litewskiego Stowarzyszenia Pomocy Sanitarnej. W listopadzie 1926 r., dzięki usilnym staraniom czołowych działaczy ludowców Danieliusa Alseiki i K. Veleckasa, powstało Litewskie Towarzystwo Rolnicze. W r. 1927, również w obrębie omawianego nurtu, powstaje Litewskie Towarzystwo Oświatowe "Kultura"

Wpływy nacjonalistycznego nurtu narodowców ("tautininkai") uwidaczniały się głównie w Związku Nauczycieli Litewskich oraz w Związku Studentów Litwinów Wileńskich.

W orbicie ideologii i działań wymienionych wyżej nurtów pozostawała również, ukazująca się w Wilnie prasa litewska. Chrześcijańscy demokraci pisali na łamach tygodnika "Kelias" (Droga).78 Ludowcy dysponowali dziennikiem "Lietuvos Rytai" (Wschód Litwy), którego kontynuacją była dwudniówka "Vilniaus Balsas" (Głos Wilna), na miejsce której powstało "Vilniaus Aidas" (Echo Wileńskie)79. Należało także do nich jedyne pismo litewskie w Wilnie, ukazujące się w języku polskim - "Życie Ludu".80

W wyniku pogarszania się stosunków polsko-litewskich, w r. 1935 władze administracyjne zażądały usunięcia z nazwy Komitetu wyrażenia tymczasowy. 20 grudnia 1935 r. następuje zmiana nazwy TKL na "Narodowy Wileński Komitet Litewski ("Tautinis Vilniaus Lietuviř Komitetas"). Ludwik Bociański, sprawujący w tym okresie funkcję wojewody wileńskiego, odmawiał jednak ponownej rejestracji. 16 lutego 1937 r. Komitet został przez wojewodę oficjalnie zawieszony. 24 stycznia 1938 r. zostało również rozwiązane Litewskie Towarzystwo Naukowe, co wzbudziło oburzenie i protesty licznych środowisk polskich. Praca Towarzystwa została wznowiona 11 stycznia 1939 r. pod zmienioną nazwą Litewskiego Towarzystwa Miłośników Nauk.

Wilno było również centrum życia społecznego i kulturalnego (o aspekcie religijnym wspomniałem wyżej) nielicznych wprawdzie, ale jednych z najstarszych na Ziemi Wileńskiej, wspólnot narodowych Tatarów i Karaimów.81

Po zajęciu Wilna przez J. Piłsudskiego w kwietniu 1919 r. , miasto stało się siedzibą Centralnego Komitetu Tatarów Polski, Litwy, Białorusi i Ukrainy. Prezesem Komitetu był Aleksander Achmatowicz. Wobec istniejącej sytuacji społeczno-politycznej Komitet postanowił włączyć się czynnie w utrwalanie i obronę odrodzonej Rzeczypospolitej poprzez utworzenie pułku tatarskiego. Dzięki tym staraniom powstał Pułk Jazdy Tatarskiej im. płk. Mustafy Achmatowicza. Po stabilizacji granic państwowych Komitet zmuszony był szukać nowej formuły działania. Z inicjatywy tego Komitetu oraz wileńskiej Muzułmańskiej Gminy Wyznaniowej, 28 XII 1925 r. w auli Gimnazjum im. Joachima Lelewela w Wilnie, odbył się Wszechpolski Zjazd Delegatów Gmin Muzułmańskich.

Oprócz wyboru naczelnych władz Muzułmańskiego Związku Religijnego w Polsce, zjazd powołał do istnienia Związek Kulturalno - Oświatowy Tatarów Rzeczypospolitej Polskiej (ZKOTRP). Siedziba władz Związku mieściła się w Wilnie. Organem kierowniczym ZKOTRP była Rada Centralna. W l. 1926 - 1928 przewodniczył jej Olgierd Najman Mirza Kryczyński. Jednym z inicjatorów utworzenia ZKOTRP był prof. USB, Stefan Bazarewski, prezes wileńskiej Muzułmańskiej Gminy Wyznaniowej. Wileński Oddział Związku mieścił się przy ul. Zaułek Świętomichalski 5. Był on dość aktywny. Prowadził m.in. świetlicę i muzeum tatarskie. W r. 1934 powstało przy Oddziale Koło Młodzieży Tatarskiej. Razem z Muftiatem Oddział Wileński ZKOTRP wydawał miesięcznik "Życie Tatarskie". W Wilnie ukazywał się również periodyk naukowy "Rocznik Tatarski".

Po maju 1926 r. Tatarzy wileńscy poparli Marszałka Piłsudskiego. W okresie wyborów do Sejmu i Senatu RP w r. 1928 czynnie współpracowali z BBWR. Z ramienia tej listy kandydowało dwóch Tatarów wileńskich : Aleksander Achmatowicz (do Senatu) i Olgierd Kryczyński (do Sejmu). Mandat senatora RP uzyskał Aleksander Achmatowicz.

Centralną strukturą społeczno - kulturalną Karaimów w Wilnie było Wileńskie Stowarzyszenie Karaimów. Koordynowało ono pracę różnych inicjatyw karaimskich. Najczęstszymi formami organizowanych imprez były przedstawienia teatru amatorskiego, wieczorki i zabawy towarzyskie. Sekcja oświatowa Stowarzyszenia posiadała znaczną bibliotekę.

W latach trzydziestych powstaje w Wilnie Towarzystwo Historii i Literatury Karaimskiej, które to objęło patronat nad wydawaniem periodyku "Myśl Karaimska".82 Do r. 1939 ukazało się 12 tomów tego wydawnictwa. Publikowano w nim teksty pisane również w języku karaimskim. Wydawano również wydawnictwa książkowe, dotyczące religii, historii i języka Karaimów.

W Wilnie rozwijają także swoją działalność : Koło Młodzieży Karaimskiej ("Bir Baw") oraz Koło Pań Karaimskich ("Kadyn Odżahy"). Koło Młodzieży wydawało techniką powielaczową pismo "Dostu Karajnyn" (Przyjaciel Karaima). W l. 1930 - 1934 ukazały się trzy numery tego czasopisma. Zamieszczano tam teksty tak w j. polskim jak i karaimskim.

Formą działania Koła Pań Karaimskich było głównie organizowanie spotkań i zabaw towarzyskich, z których dochód przeznaczany był na pomoc materialną dla uczącej się młodzieży karaimskiej.

Przypisy:

1 Natan Gross, Poeta Abraham - człowiek Wilna. O polskich motywach w poezji Abrahama Sutzkewera, w: ?Lithuania? 3(32), 1999 r., s. 102

2Literat, w Wilnie przebywał do r. 1946, później mieszkaniec Trójmiasta.

3 Maciej Konopacki, Wileńskie przyciąganie, w : Wilno - Wileńszczyzna jako krajobraz i środowisko wielu kultur.[...] T.1., Białystok 1992, s. 281

4 S. Dubawiec. Cz. Seniuch, Stary Wileńczuk, w: ?Lithuania? 1-2 (26-27) / 1998 r., s. 216-219

5 Centralne Archiwum Państwowe Republiki Litewskiej w Wilnie (Lietuvos Respublikos Centrinis Valstybinis Archyvas [LRCVA]) : F. 64 (Magistrat Miasta Wilna) Ap.20 (Kancelaria ogólna) B.743. L.5

6 Rocznik Statystyczny Wilno 1937, Wilno : Zarząd Miejski w Wilnie, 1939, s. 9. Porównując obie statystyki zauważyć można kilka interesujących trendów : 1. Spadek polskiej ludności Wilna o przeszło 30 000 osób; 2. Spadek liczebny (o przeszło połowę) Białorusinów i (jeszcze więcej) Rosjan ; 3. Wzrost liczby ludności żydowskiej (o przeszło 5 tysięcy osób) oraz litewskiej ( o ponad 2200 osób).

7Muzułmańska Gmina Wyznaniowa w Wilnie w latach 1929 - 1935 zrzeszała nstp. liczbę wiernych : 1929 - 278, 1930 - 285, 1931 - 204, 1932 - 318, 1933 - 309, 1934 - 315, 1935 - 219. Liczebność wiernych Karaimskiej Gminy Wyznaniowej w Wilnie w tym samym okresie wynosiła : 1929 - 320, 1930 - 350, 1931 - 225, 1932 - 227, 1933 - 221, 1934 - 227, 1935 - 237. Dane z r. 1931 pochodzą z II Powszechnego Spisu Ludności z dn. 9.XII.1931 r., zaś z pozostałych lat z zarządów poszczególnych gmin wyznaniowych i wg opinii Biura Statystycznego Miasta Wilna ?mają wątpliwą wartość? (LRCVA : F.64 [Magistrat Miasta Wilna] Ap.20 [Kancelaria Ogólna] B.749 L. : 36, 66)

8 Na terenie woj. wileńskiego rozwijało swoją działalność ogółem 7 gmin muzułmańskich (Wilno, Widze, Dokszyce, Miadzioł, Niemież, Sorok - Tatary, Dowbuciszki), zrzeszające ok. 4000 wyznawców oraz dwie gminy karaimskie (w Wilnie i w Trokach), które skupiały ok. 600 wyznawców. (W. Piotrowicz, Wyznania religijne w województwie wileńskim, w: Wilno i Ziemia Wileńska. Zarys monograficzny. T.1., Wilno 1930, s. 276 ; Ali Miśkiewicz, Tatarzy polscy 1918 - 1939, W-wa 1990, s. 206)

9 W. Piotrowicz, op. cit., s. 272-318

10 28. X. 1926 r. dotychczasowe biskupstwo wileńskie (na mocy bulli Piusa XI ?Vixdum Poloniae Unitas?), zostało podniesione do rangi metropolii. Wspomniana bulla wprowadzała nowy podział administracji kościelnej w RP, zgodnie z art. 9. Konkordatu, zawartego między Stolicą Apostolską a Rzeczypospolitą Polską w dn. 10. lutego 1925 r. Pierwszym metropolitą wileńskim został abp Jan Cieplak. Od 8. września 1926 r. urząd ten sprawował abp Romuald Jałbrzykowski, przedtem ordynariusz łomżyński. Siedziba abpa wileńskiego mieściła się na ul. Metropolitalnej 1. Terytorialnie metropolia wileńska obejmowała - oprócz archidiecezji wileńskiej - diecezje: łomżyńską i pińską. Na terenie archidiecezji wileńskiej zamieszkiwało ok. 680 tys. wiernych, skupionych w 165 parafiach, obsługiwanych duszpastersko przez 190 kapłanów. Kościołów znajdujących się poza strukturami parafialnymi było 65. Znajdowało się tam również 15 parafii obrządku wschodnio-słowiańskiego. ( W. Piotrowicz, op. cit., s.276 ; St. Łukomski, Konkordat, Łomża 1934 ; Historia Kościoła w Polsce. T.2. Cz.2. 1918 - 1945, Poznań - Warszawa 1979, s. 15 - 19, 27, 32)

11Eparchia ( prawosławny odpowiednik struktury diecezjalnej) wileńska od r. 1922 stanowiła część składową autokefalicznej Cerkwi Prawosławnej w RP. Od 2. maja 1923 r. na jej czele stał abp Teodozjusz (Mikołaj Fieodosjew), członek św. Synodu. 3. 05. 1928 r. został on odznaczony przez władze polskie orderem Polonia Restituta II klasy. Ok. r. 1930 na terytorium eparchii wileńskiej zamieszkiwało ok. 330 tys. wiernych, skupionych w 98 parafiach i 22 filiach parafii a obsługiwanych duszpastersko przez 131 kapłanów. W Wilnie mieściło się również prawosławne seminarium duchowne, jedno z dwóch istniejących na terenie RP (drugie było w Krzemieńcu). W tym miejscu warto zaznaczyć, iż w Wilnie prowadziła ożywioną działalność grupa zwolenników tzw. ?starej Cerkwi?, tj. podporządkowanej patriarsze moskiewskiemu. Przewodził jej senator Wiaczesław Bohdanowicz (W. Piotrowicz, op. cit. ; E. Wyczawski, Cerkiew Prawosławna, w : Historia Kościoła w Polsce. [...], op. cit., s. 87 - 92 ; W. Stanisławski, Emigracja i mniejszość rosyjska w II Rzeczypospolitej, w : ?Sprawy Narodowościowe? Seria nowa. T.V., zesz. 2 (9) / 1996 r., s. 35 - 37 ; Czy wiesz kto to jest? Pod red. St. Łozy, W-wa 1938, s. 749)

12Wyznawcy prawosławni, zwani potocznie starowiercami lub raskolnikami, tworzący Kościół Staroobrzędowy ( powstały na skutek sprzeciwu reformie kościelnej patriarchy moskiewskiego Nikona z 1654 r.), przybyli na Ziemie Wschodnie Rzeczypospolitej na przełomie XVII/XVIII w. Pierwszy Sobór Prowincjonalny Kościoła Staroobrzędowego w RP odbył się w Wilnie w r. 1925. Powołał on 14-osobowy Komitet Wykonawczy, który po zatwierdzeniu statusu wyznania w obrębie państwowości polskiej (19.03.1928 r.) przekształcił się w Radę Naczelną tego Kościoła. Ok. r. 1930 Wileńszczyznę zamieszkiwało przeszło 30 000 wiernych, skupionych w 40 gminach wyznaniowych, zaś w skali całego obszaru II Rzeczypospolitej szacowano ich na przeszło 50 000, zrzeszonych w 52 gminach. (W. Piotrowicz, op. cit., s. 299-302 ; K. Krasowski, Związki wyznaniowe w II RP. Studium historyczno - prawne, Warszawa 1988, s. 191 - 196 ; W. Stanisławski, op. cit., s. 37)

13 Po okresie rozbiorowym, strukturę wileńskiego Konsystorza Ewangelicko-Reformowanego przywrócono oficjalnie na Synodzie w Wilnie w r. 1926. Tam też zatwierdzono oficjalną nazwę : ?Kościół Ewangelicko-Reformowany na ziemiach wschodnich Rzeczypospolitej Polskiej, byłego W. Ks. Litewskiego i Rusi, dawniejsza Jednota Litewska, ostatnio reprezentowana przez Synod Wileński?. Wieloletnim superintendentem ?Jednoty Wileńskiej? był ks. Michał Jastrzębski. W strukturze Konsystorza wileńskiego rozwijało swoją działalność 9 zborów parafialnych i 10 ośrodków filialnych. Posługę duszpasterską sprawowało 10 pastorów. Wg W. Piotrowicza (op. cit., s. 276) ?Jednota Wileńska? skupiała ok. r. 1930 7000 wyznawców. M. Kosman twierdzi, iż liczbą tą objęci zostali głównie tzw. członkowie ?metrykalni? , co było wynikiem możliwości stosunkowo łatwego uzyskania rozwodu w tym Kościele. Faktycznie w r. 1933 zbór wileński zrzeszał 660 praktykujących wiernych, zaś łącznie z pozostałymi zborami i filiami - niespełna 1000 osób. ( M. Kosman, Litewska Jednota Ewangelicko - Reformowana od połowy XVII w. do 1939 r., Opole 1980, s. 79 - 84)

14 Po odzyskaniu niepodległości Kościół Ewangelicko-Augsburski na Wileńszczyźnie przyłączył się do Konsystorza Ewangelicko-Augsburskiego w Warszawie. W latach dwudziestych zbór wileński składał się zarówno z Polaków, jak i z Niemców. Od stuleci świątynia luteran wileńskich mieściła się przy ul. Niemieckiej. Poza Wilnem wyznawcy Kościoła Ewangelicko-Augsburskiego zamieszkiwali również w : Nowej Wilejce, Landwarowie i Święcianach. Ok. r. 1930 zbór wileński zrzeszał ok. 2000 wiernych. (W. Piotrowicz, op. cit., s. 276, 306-307)

15 Urząd Rabina Wileńskiej gminy żydowskiej, został restytuowany ( po 139 -letniej przerwie) w r. 1929, na miejsce kolegium rabinackiego. Na terenie Województwa Wileńskiego mieszkało ogółem ok. 130 000 wiernych wyznania mojżeszowego, skupionych w 31 gminach wyznaniowych. (W. Piotrowicz, op. cit., s. 276, 308-311)

16 28.XII.1925 r. z inicjatywy wileńskiej muzułmańskiej gminy wyznaniowej odbył się Wszechpolski Zjazd Gmin Muzułmańskich. Powołał on do życia jednolity i autokefaliczny Muzułmański Związek Religijny w RP z muftim ( najwyższym zwierzchnikiem religijnym) na czele. Pierwszym Muftim RP wybrano dra Jakuba Szynkiewicza, który pełnił ten urząd do r. 1938. Do r. 1937 siedziba Muftiatu znajdowała się w Zaułku Świętomichalskim 6, gdzie sześciopokojowy lokal dzielono ze Związkiem Kulturalno - Oświatowym Tatarów RP i jego agendami kulturalnymi. W r. 1937 Magistrat m. Wilna przydzielił Muftiatowi samodzielny lokal przy ul. Ostrobramskiej 7 (W. Piotrowicz., op. cit., Ali Miśkiewicz, op. cit. ; Marek M. Dziekan, Krajobraz z półksiężycem. (O Tatarach polsko-litewskich), w : ?Lithuania?, 1-2 (30-31) / 1999 r., s. 155-157).

17 Po okresie rozbiorów urząd Hachana Trockiego i całej Rzeczypospolitej został restytuowany 23.X. 1927 r., na zjeździe delegatów poszczególnych gmin Karaimskiego Związku Religijnego w R.P. Zjazd ten odbył się w Trokach z inicjatywy gminy wileńskiej, która już w kwietniu 1923 r. przedstawiła Delegatowi Rządu RP w Wilnie projekty statutów gmin karaimskich oraz projekt ?Tymczasowych przepisów o stosunku rządu do Karaimskiego Związku Religijnego i zasadach zarządzania sprawami duchownymi Karaimów?. Pierwszym Hachanem wybrano prof. Szapszała Hadżi Seraja Chana, wybitnego orientalistę, członka PAU i wielu towarzystw naukowych. Przedtem pełnił on już urząd hachana na Krymie. W Wilnie rezydował on przy kienesie karaimskiej na Zwierzyńcu (W. Piotrowicz, op. cit., s. 315 - 318 ; K. Krasowski, op. cit., s. 202 - 206 ; A. Dubiński, Życie społeczne i kulturalne Karaimów na Wileńszczyźnie lat międzywojennych, w : Wilno - Wileńszczyzna jako krajobraz i środowisko wielu kultur. Materiały I Międzynarodowej Konferencji Białystok 21 - 24 IX 1989 w czterech tomach pod red. E. Feliksiak. T.1., s. 329 - 342 ; Halina Kobeckaitë, Kultura karaimska wobec Litwy i Polski, w : ?Lithuania?, 3-4 (24-25) / 1997 r., s. 219 - 227 ; Czy wiesz kto to jest?, op. cit., s. 299)

18 M. Heller, Wilno jako ośrodek żydowskiego życia kulturalnego, w I Wilno i Ziemia Wileńska, op. cit., s. 262 - 271 ; S. Kaganowicz, Wilno jako żydowskie centrum kulturalne, w : Wilno - Wileńszczyzna jako krajobraz i środowisko wielu kultur [...], op. cit., s. 219 - 242 ; R. Margolis, Tragiczny los żydowskiej kultury Wilna, w : Wilno i Kresy Północno-Wschodnie. Materiały II Międzynarodowej Konferencji w Białymstoku 14-17 IX 1994 r. w czterech tomach. T.1. Historia i ludzkie losy, Białystok 1996, s. 221 - 236

19 W. Piotrowicz, op. cit., s. 309

20 Pod taką nazwą została też wydana w r. 1974 w Nowym Jorku, oprac. przez Lejzera Rana, monumentalna Księga Pamięci. ; S. Kaganowicz, op. cit., s 220 - 221

21 S. Kaganowicz, op. cit., s. 221

22 Pisali na ten temat m.in. : M. Heller, op. cit. ; S. Kaganowicz, op., cit. ; N. Gross, op. cit. ; R. Margolis, op. cit. ; A. Dawidowicz, Shoah Żydów wileńskich, w : Wilno - Wileńszczyzna jako krajobraz i środowisko wielu kultur [...], op. cit., s. 243 - 276 ; J. Malinowski, Unicestwione tradycje. Żydowskie środowisko artystyczne Wilna, w : ?Lithuania?, 2 (3) / 1991, s. 81 - 89 ; M. I K. Piechotkowie, Dzielnica żydowska i Wielka Synagoga w Wilnie, w : ?Lithuania?, 2 (3) / 1991, s. 70 - 79 ; R. Loew, Zapomniany historyk wileński, w : ?Lithuania?, 2 (3) / 1991, s. 94 - 99 ; L. Kurpiewski, Ostatni?, w : ?Lithuania?, 2 (3) / 1991, s. 90 - 93

23 Komitet Organizacyjny Instytutu tworzyli : M. Weinreich, Ż. Rejzin, N. Sztif, E. Czerykower. Na strukturę JiWO składały się sekcje : filologiczna, ekonomiczno - statystyczna, historyczna, pedagogiczno - psychologiczna oraz centrala bibliograficzna, muzeum i biblioteka. Instytut m.in. wydawał periodyk ?Jidysze Filologie? oraz ?JiWO Bleter?, w którym zamieszczano m.in. wyniki badań ekonomicznych i socjologicznych, dotyczących życia codziennego Żydów w RP. Początkowo siedziba Instytutu mieściła się w dwupokojowym mieszkaniu na Pohulance, później przeniesiony został do specjalnie zbudowanego, trzypiętrowego gmachu na ul. Wiwulskiego.

24 Założycielem był znany pisarz Szlomo Anski (An-ski) [właściwe nazw. Rappaport]. Towarzystwo prowadziło archiwum, bibliotekę, i muzeum.

25 Założony w r. 1924 kształcił na poziomie konserwatorium państwowego. Działał przy Żydowskim Towarzystwie Popierania Sztuki.

26 Powstał pod koniec pierwszej wojny światowej, rozgłos zdobył poprzez wystawienie, nie granej przedtem, legendy dramatycznej Sz. Anskiego ?Dybuk?.

27 Oprócz Instytutu Muzycznego prowadziło Studium Dramatyczne, które wykształciło całą plejadę znakomitych aktorów żydowskich.

28 M. Straszun (1817 - 1885) zgromadził, liczącą 35 000 tomów, prywatną bibliotekę, gdzie większość zbiorów stanowiły rzadkie i cenne judaica ( w tym też inkunabuły i stare druki). Zbiory swe razem z kamienicą przy ul. Szklanej przekazał Gminie Żydowskiej w Wilnie z poleceniem udostępnienia ich ogółowi. Biblioteka została otwarta w r. 1891. Od r. 1902 znajdowała się w budynku przy ul. Żydowskiej 6, obok wileńskiej synagogi.

29 Charakterystykę poszczególnych struktur organiz. oparto m.in. na dokumentach Zespołu Wileńskiego Starostwa Grodzkiego z okresu 1919 - 1939 : LRCVA : F.53. Z oprac. źródł. i literatury przedm. Wykorzystano m.in. : Informator Społeczno-Polityczny Województwa Wileńskiego. Oprac. przez Wydział Bezpieczeństwa Publicznego Urzędu Wojewódzkiego w Wilnie. Zesz.3. Partie polityczne żydowskie, Zesz. 10. Stowarzyszenia żydowskie ; A. Hafftka, Żydowskie ugrupowania polityczne w Polsce, w : ?Sprawy Narodowościowe?, nr 3-4 / 1930 r., s. 341 - 364 ; A. Bełcikowska, Stronnictwa i związki polityczne w Polsce, W-wa 1925, s. 1086 ; T. i W. Rzepeccy, Sejm i Senat 1922 - 1927, Poznań 1923, s. 552 ; D. Fainhauz, Ludność żydowska na ziemiach d. Wielkiego Księstwa Litewskiego, w : ?Pamiętnik Wileński?, Londyn 1972, s. 351 - 370 ; ?Biuletyn Polityczny?, nr 1 / 1926 r., nr 2-3 / 1927 r. ; J. Holzer, Mozaika polityczna Drugiej Rzeczypospolitej, W-wa 1974, s. 261-274, 562-580 ; J. Tomaszewski, Rzeczpospolita wielu narodów, w-wa 1985, s. 135 - 207

30 Informator Społeczno-Polityczny Województwa Wileńskiego [...], op. cit.
31Redaktorem nacz. pisma był Chaim Lewin, funkcję zaś red. odpow. pełnił kupiec Judel Kobryński. W składzie red. znajdowali się m.in. : J. Kapłanowicz, Sz. Szafaran, J. Cyncynatus, L. Stocki, J. Gurwicz.

32 Seminarium Nauczycielskie, Hebrajskie Gimnazjum Humanistyczne im. Józefa Epsztejna oraz Hebrajskie Gimnazjum Matematyczno - Przyrodnicze

33 Wybitnymi działaczami partii na gruncie wileńskim byli : dr J. Regensburg, dr W. Szmeterling, J. Cyncynatus

34 Z pośród wileńskich działaczy PS Lewicy wymienić należy : Maksa Erika, Samuela Ryzenberga, Chaima Ejzenberga, Ejfe Chackiela, Emanuela Rigenbluma, Leona Freunda.

35 Aktywnymi działaczami tej partii na gruncie wileńskim byli : Sz. Tyktyński, Eliasz Rudnicki, J. Barańczuk.

36 Program zamieszczony w : A. Bełcikowska, op. cit., s. 518

37 Gazetę wydawała Spółdzielnia Wydawniczo-Drukarska, zarządzana przez : Mejera Papsa, Abrama Gordona, Borucha Assa. Wydawcą pisma był Jonasz Szapiro, red. odpow. Szmul Lakierman

38 Instytucji tej w drugiej połowie lat dwudziestych podlegało : 3 przedszkola (Wilno), 6 szkół powszechnych (Wilno) oraz sześć szkół średnich : 5 w Wilnie (Gimnazjum Humanistyczne ŻCKO, Gimnazjum Matematyczno - Przyrodnicze ŻCKO, Gimnazjum Żydowskie Zofii Gurewiczówny, Żydowskie Gimnazjum Ch. Wygodzkiej, Żydowskie Seminarium Nauczycielskie) oraz 1 w Święcianach ( Gimnazjum Humanistyczne ŻCKO).

39 Podlegało jej 15 szkół powszechnych w : Brasławiu, Dokszycach, Duksztach, Duniłowiczach, Dziśnie, Głębokiem, Hoduciszkach, Ignalinie, Nowych Święcianach, Nowej Wilejce, Plisie, Postawach, Święcianach, Szarkowszczyznie, Widzach.

40 T. Zienkiewicz, Geografia rosyjskiego życia literackiego, w : Wilno i Kresy Północno - Wschodnie [...], op. cit., T.IV. Literatura, Białystok 1996, s. 174

41 Organizacja powstała we Lwowie w r. 1924, kiedy to połączyły się : warszawskie środowisko Związku Młodzieży Polskiej Pochodzenia Żydowskiego ?Żagiew? z lwowskim ?Zjednoczeniem?

42 W. Sukiennicki, Legenda i rzeczywistość. Wspomnienia i uwagi o dwudziestu latach Uniwersytetu Stefana Batorego w Wilnie, Paryż 1967, s. 22

43 Dane ze sprawozdania z działalności poszczególnych stowarzyszeń, działających na USB, zamieszczonego w : ?Alma Mater Vilnensis?, Zesz. 7, Wilno 1928, s. 70-79

44 J. Lichten, Uwagi o asymilacji i akulturacji Żydów w Polsce w latach 1863 - 1943, w : ?Znak? , nr 396 - 397, maj - czerwiec 1988, s. 47 - 76 ; Idem, O asymilację Żydów w Polsce od wybuchu pierwszej wojny światowej do końca drugiej wojny światowej (1914 - 1945), w : ?Zeszyty Historyczne?, Paryż 1977, s. 96 - 134

45 J. Lichten, Uwagi [...], op. cit., s. 69

46 LRCVA : F.53 ( Wileńskie Starostwo Grodzkie) Ap. 23 (Wydział prasy, stowarzyszeń i widowisk) B.2941 L.10

47 W lokalu Związku przy ul. Niemieckiej 4 mieściła się siedziba zarządu Oddziału oraz odbywały się zebrania organizacyjne.

48 Protokół posiedzeń Komitetu Organizacyjnego dla założenia w Wilnie oddziału ?Zjednoczenia Bezpartyjnych Żydów w Polsce [...], LRCVA : 53 Ap. 23 B.2941 L.10

49 Cz. Miłosz, Rodzinna Europa, W-wa 1990, s. 96

50 E. Biber, Moje Wilno, w : Europa nieprowincjonalna [...], W-wa 1989, s. 374

51 Charakterystykę struktur organizacyjnych Rosjan wileńskich oparto m. in. na dokumentach archiwalnych LRCVA w Wilnie, głównie zaś na aktach zespołu Komisarza Rządu m. Wilna (F. 15 Ap.2) i zespołu Wileńskiego Starostwa Grodzkiego : Wydz. Prasy Stowarzyszeń i Widowisk oraz na nstp. materiałach źródłowych i opracowaniach : Informator Społeczno - Polityczny Województwa Wileńskiego, op. cit., Zesz. 4. I 12.; A.Bełcikowska, op. cit ; Mniejszość narodowa rosyjska w Polsce, w : ?Biuletyn Polityczny? R. 1926, nr 1, s. 321 - 323 ; W. Stanisławski, Emigracja i mniejszość rosyjska w II Rzeczypospolitej, op. cit. ; T. Zienkiewicz, Geografia rosyjskiego życia literackiego [...], op. cit, s. 155 - 325 i in.

52 Powstało ono 2 lutego 1927 r. Twórcą organizacji był poseł na Sejm RP, Mikołaj Serebrennikow, zamieszkały w Warszawie. Celem jej było organizowanie systematycznej współpracy wszystkich działaczy rosyjskiej narodowości w Polsce w kwestiach narodowych, kulturalnych, gospodarczych, społecznych i religijnych. Rada Główna Zjednoczenia mieściła się w Warszawie.

53 LRCVA : F.15. Ap.2. B.380

54 W składzie red. oprócz Rosjan byli również Żydzi.

55 W gronie założycieli partii byli również : Helena Myślinowa (żona Michała), Teodor Tymiński, Michał Zuzulewicz, Eugeniusz Grykt.

56 Akta NPRP w Zespole Komisarza Rządu m. Wilna, w : LRCVA : F.15 Ap.2 B. 664

57 Była to organizacja o charakterze wojskowym. Za swój główny cel stawiała obalenie komunizmu w Rosji.

58 Akta NPRP, op. cit

59 Charakterystykę struktur białoruskich oparto na materiale archiwalnym wileńskiego LRCVA [głównie zespoły : Wileńskie Starostwo Grodzkie (F.53 Ap.23), Zarząd Cywilny Ziem Wschodnich i Komisarz Rządu m. Wilna.] oraz wydawnictwach źródłowych i opracowaniach, m.in.: Informator Społeczno-Polityczny Województwa Wileńskiego, op. cit., Zesz.4.,11. ; P. Trejdeński, Białoruskie stronnictwa polityczne w Polsce i ich ideologia, ?Sprawy Narodowościowe?, R.4.(1930), nr 5-6, s. 513-543 ; S. Wysłouch, Białorusini na Ziemi Wileńskiej, w: Wilno i Ziemia Wileńska, op. cit., s. 250 - 261 ; A. Bełcikowska, op. cit. ; J. Holzer, op. cit. ; J. Tomaszewski, op. cit. ; K. Gomółka, Białorusini w II Rzeczypospolitej, (Zeszyty Naukowe Politechniki Gdańskiej [495] : Ekonomia, nr XXXI), Gdańsk 1992, s. 178

60 Powstała ona w r. 1919.

61 Założycielem, ideologiem i głównym przywódcą ugrupowania był ks. Adam Stankiewicz (1891-1949). Wybitnymi działaczami tego nurtu byli również m.in. : ks. Wincenty Godlewski, Paweł Karuzo, Albin Szutowicz, Bronisław Turonek. Od r. 1916 organem białoruskich chadeków w Wilnie było pismo ?Krynica?, które w r. 1925 zmieniło tytuł na ?Biełaruskaja Krynica?. Od r. 1926 partia występuje pod nazwą Zjednoczenie Katolików Białorusinów, później zaś jako Białoruska Chrześcijańska Demokracja (BChD). Od r. 1927 prezesem Komitetu Centralnego BChD był Paweł Karuzo. Było to ugrupowanie katolickie. W październiku 1927 r. z inicjatywy m.in. sen. Wiaczesława Bohdanowicza powstaje Białoruskie Prawosławne Demokratyczne Zjednoczenie, potocznie nazywane prawosławną białoruską chrześcijańską demokracją. Organem prasowym tego ugrupowania była ?Prawosławnaja Biełaruś?

62 Powstała w r. 1924

63 Współtwórcą i wieloletnim prezesem T-wa był Bronisław Taraszkiewicz

64 Kierował nim Anton Łuckiewicz

65 Twórcą i przywódcą partii był Bronisław Taraszkiewicz (1892 - 1938). W Wilnie mieścił się Sekretariat Komitetu Centralnego partii oraz Komitet Miejski

66 W Wilnie mieścił się Komitet Centralny partii. Leaderami ugrupowania byli : poseł Fabian Jaremicz, poseł Bazyli Rogula, prezes Białoruskiego Instytutu Gospodarki i Kultury Adam Bildziukiewicz, K. Juchniewicz, B. Turonek, S Swistun i K. Kunicki.

67 Prezydium tej frakcji tworzyli: I. Sawicki - prezes, dr I. Dworczanin - wiceprezes, M. Marcinczyk - sekretarz.

68 W skład prezydium wchodzili: sen. Wiaczesław Bohdanowicz - przewodniczący, poseł Fabian Jaremicz - wiceprzewodniczący, Paweł Karuzo - sekretarz.

69 Jednym z czołowych działaczy tego obozu był dr Arsenius Pawlukiewicz
70 Red. nacz. pisma był Makar Kościewicz, zaś funkcję red. odpow. pełnił J. Sołowiej

71 Cyt. za : A. Bełcikowska, op. cit., s. 953-4

72 Charakterystykę struktur ludności litewskiej w Wilnie oprac. na podstawie m.in.: LRCVA : akta Wileńskiego Starostwa Grodzkiego [F.53 Ap.23] oraz Starostwa Wileńsko - Trockiego [F.55 Ap.2] ; Informator Społeczno-Polityczny Województwa Wileńskiego [...], op cit, Zesz.7 ; J. Ostrowski, Litwini na Ziemi Wileńskiej, w : Wilno i Ziemia Wileńska [...], op. cit., s. 241-246 ; S. Gorzuchowski, Ludność litewska na kresach państwa polskiego, W-wa 1929 ; E. Maliszewski, Ludność litewska w państwie polskim, w: ?Sprawy Narodowościowe?, R.I (1927), nr 1, s. 10 - 14 ; B. Makowski, Litwini w Polsce 1920 - 1939, W-wa 1986 ; Idem, Vilnijos Lietuviai 1920-1939 metais, Vilnius 1991, V. Martinenkas, Vilniaus krađto lietuviđkos mokyklos ir skaityklos 1919 - 1939 metais, Vilnius 1989 ; H. Wisner, Litwa. Dzieje państwa i narodu, Warszawa 1999 ; R. Miknys, Wilno - miasto wielonarodowe i punkt zapalny w stosunkach polsko - litewskich, w : Tematy polsko - litewskie. Historia - literatura - edukacja, Olsztyn 1999, s. 84 - 104 ; Idem : Wilno a problem nowoczesnej państwowości litewskiej na początku dwudziestego wieku, w: Pozostawione historii. Litwini o Polsce i Polakach, Kraków 1999, s. 95 - 108

73 M.in. P. Łossowski, Konflikt polsko - litewski 1918 - 1920, Warszawa 1996, s. 46 ; B. Makowski, op. cit. I in.

74 Mieszkał w Wilnie aż do swej śmierci w r. 1927. Pochowany na wileńskim cmentarzu Rossa.

W gronie założycieli znajdowali się również : Mykolas Birţiđka, ks. Juozas Tumas Vaiţgantas, Danielius Alseika, ks. Jonas Đepetys, Antanas Ţmuidzinavičius, Vincas Matulaitis, Pranas i Ona Mađiotas.

75 B. Makowski, op. cit., s. 99

76 Informator Społeczno - Polityczny Województwa Wileńskiego [...], op. cit., s. 9

77 Czteroosobowe prezydium składało się z prezesa, wiceprezesa, sekretarza i skarbnika.

78 Red. nacz. był Julius Navikas

79 Funkcję red. nacz. oficjalnie sprawował Kazys Urbonas, faktycznie zaś P. Karazija

80 Red. nacz. Kazimieras Veleckas

81 Charakterystykę wileńskich struktur organizacyjnych ludności tatarskiej oraz karaimskiej oparto m.in. na : Zespół Starostwa Wileńsko - Trockiego w LRCVA [ F.55 Ap.2] ; W. Piotrowicz, op. cit. ; A. Miśkiewicz, op. cit. ; Marek M. Dziekan, op. cit. ; S. Chazbijewicz, Tatarzy w Wilnie i na Wileńszczyznie, w : ?Autograf?, R.II (1989), nr 6-8 (10-12), s. 160 - 162 ; Idem, Tatarzy i Wileńszczyzna XIX i XX w. W polskiej i polsko - tatarskiej literaturze, w : Wilno - Wileńszczyzna jako krajobraz i środowisko wielu kultur [...], op. cit., s. 435 - 452 ; A. Dubiński, op. cit. ; H. Kobeckaitë, op. cit., s. 435 - 452 ; J. Tomaszewski, Gminy Karaimów w Polsce w latach 1918-1928, w: Zeszyty Naukowe Instytutu Nauk Politycznych, 1986 r., nr 13

82 Ukazywał się on od r. 1924

NG 50 (486)