Podsunięto mi w swoim czasie "w celach edukacyjnych" książkę "Godzina pąsowej róży" autorstwa Marii Krüger. Wraz z bohaterką przeniosłam się do XIX stulecia dzięki kropli krwi ze skaleczonego palca, która spadła na różę z fotografii prababci. A wraz z nami, współczesnymi dziewczynami, konfrontacji obyczajów doświadczyli nauczyciele, koledzy, rodzina. Dopiero na studiach, czytając modnego wówczas w moim kręgu Lema, uświadomiłam sobie, że powyższą pozycję dydaktyczną należy rozpatrywać w ramach literatury fantastycznej i spotkałam się z tym dużo wcześniej, bo już w dzieciństwie przy wspaniałej lekturze "Alicji w krainie czarów", "Podróży Gullivera" czy "Księdze dżungli".

Przed paru laty koleżanka (polonistka) na moje pytanie, czy ma coś z teorii na temat fantastyki polskiej, ważnie odpowiedziała: "Ależ ja jako nauczycielka czytam tylko poważne rzeczy. Mickiewicza, Słowackiego, klasykę..." Korzystając z okazji pozwolę sobie zauważyć, że epoka romantyzmu była wyjątkowo ściśle powiązana z fantastyką. Wileńsko - kowieńska twórczość Adama Mickiewicza, motywy duchów Juliusza Słowackiego ,katastroficzne wizje Zygmunta Krasińskiego, baśniowy świat Józefa Ignacego Kraszewskiego są jaskrawymi przykładami fantastyki w literaturze polskiej.

Fantazja..., fantastyka... Czym właściwie są i jaką rolę pełnią? Wyrazy legitymują się greckim pochodzeniem: fantazja od gr. phantasia; fantastyka od gr. phantastikon. Szwajcarski psychiatra i psychoanalityk Carl Gustaw Jung powiedział o fantazji, że "jest matką wszystkich możliwości". Encyklopedia Powszechna Gutenberga tłumaczy to jako "zdolność swobodnego tworzenia wyobrażeń", Encyklopedia Powszechna PWN jako "funkcję psychiki, polegającą na łączeniu się śladów ubiegłych doświadczeń (obrazowych i słownych) w nowe kompleksy, w których dane zdarzenia dotychczas nie występowały".

"Fantastyka - pisze Słownik Języka Polskiego - niesamowite, często nadprzyrodzone zjawiska, będące wytworem fantazji w mitach, folklorze, w utworach fabularnych, plastycznych." Stefan Grabiński, autor zbiorów fantastycznych opowiadań w duchu E. A. Poego dostrzegł w fantastyce "protest przeciwko nudzie i jednostajności życia". Idąc za tą myślą staje się ewidentne ,że problem "nudy i jednostajności" nurtował ludzkość od zarania. Z elementami fantastyki spotykamy się już w ustnej twórczości ludowej. "Iliada" Homera, pisma Lukianosa (Lukiana), średniowieczne żywoty świętych były swoistą próbą ucieczki od "z góry ustalonego porządku". Z fantastyką spotykamy się np. u Reja ("Wizerunek własny człowieka poczciwego"), Kochanowskiego ("Pieśń świętojańska o sobótce), Krasickiego ("Myszeida"), Słowackiego ("Dantyszek", "Beniowski"), Mickiewicza ( "Dziady", "Kartofla"), Krasińskiego ("Irydion", "Nie-Boska Komedia"), Kraszewskiego ("Anafielas"), Prusa ("Faraon"), Wyspiańskiego ("Wesele") itd.

Rozmowa o fantastyce w literaturze polskiej może okazać się arcyciekawym tematem dla uczniów, a przy tym inspirującym do pracy i twórczości. Najczęściej jednak w polskiej szkole na Litwie (zgodnie z podręcznikiem) nauczyciel mówi o elementach fantastycznych w "To lubię" Mickiewicza czy "Balladynie" Słowackiego. W swojej "Fantastyce i futurologii" Stanisław Lem ukazał nam stopniowy rozwój twórczości fantastycznej: od mitu do baśni, od baśni do Fantasy, od Fantasy do Science Fiction. Jak określić jednak granicę fantastyki, czy baśń jest nią, jak odróżnić Fantasy od Sience Fiction, jakich definicji użyć i na jakich autorytetach się oprzeć "... Podpowie nam książka Henryka Dubowika pt. "Fantastyka w literaturze polskiej" (Dzieje motywów fantastycznych w zarysie), która ukazała się drukiem w Bydgoszczy (1999) dzięki Towarzystwu Miłośników Wilna i Ziemi Wileńskiej Oddział w Bydgoszczy.

Henryk Dubowik ( notabene urodzony w Wilnie) - absolwent Uniwersytetu Mikołaja Kopernika w Toruniu, gdzie w 1969r. uzyskał stopień doktora nauk humanistycznych, jest autorem kilkudziesięciu artykułów naukowych i czterech książek. We wstępie do "Fantastyki w literaturze polskiej" m. in. pisze: "Celem pracy jest dokonanie przeglądu historycznego polskiej fantastyki literackiej", ?podstawowym zadaniem pracy niniejszej jest więc ukazanie roli dominujących w poszczególnych okresach konwencji?.

Poczynając od teoretycznych definicji fantastyki możemy dzięki tej książce stopniowo prześledzić "zmyślenie i prawdę" wszystkich epok: średniowiecza, renesansu, baroku, romantyzmu, pozytywizmu, Młodej Polski; zapoznać się z rozwojem fantastyki literackiej w latach międzywojennych i po 1945r. Bardzo cenne, moim zdaniem, jest u Autora to, że stara się ujawnić elementy fantastyczne (dokonując pewnej klasyfikacji) nie w jednym utworze poszczególnego pisarza czy poety, jak np. w wypadku Kraszewskiego, lecz w całokształcie twórczości, sięgając nieraz do utworów mało znanych . Znajdziemy na jej łamach charakterystykę elementów fantastycznych konkretnego poety czy pisarza, a jednocześnie ich zestawienie z twórczością innych przedstawicieli danej epoki: Mickiewicz contra Słowacki, contra Krasiński.

Fantastyka literacka jest "świadectwem tak przynależności do wielkiej wspólnoty ogólnoludzkiej, jak i odrębności narodowej". Autor mówi o fantastyce polskiej na tle prądów literackich tego typu w literaturze europejskiej. Cytuję: "Wpływy Inferna Dantego ograniczały się u Mickiewicza do opisu wymyślnych mąk złego pana oraz dwu widm w III części Dziadów. Charakterystyczny motyw "zwiedzania" piekła występuje wprawdzie w przekładzie Darczanki , ale pełniejszą rozbudowę zyskuje dopiero w utworach Słowackiego i Krasińskiego. Do Boskiej Komedii nawiązywano w okresie romantyzmu często , ponieważ wędrówki po tamtym świecie pozwalały osądzać współczesność i przeszłość , pozwalały wysnuwać przypuszczenia, dotyczące dalszych losów ludzkości. Aluzje do Dantego sygnalizowane są nieraz w nazwach działających postaci: Piast Dantyszek Słowackiego lub Aligier Krasińskiego."

"Fantastyka w literaturze polskiej" powinna się znaleźć w biblioteczce polonisty i ucznia. Nauczycielowi pomoże przygotować lekcję wprowadzającą do świata fantastyki poetów i pisarzy polskich. Uczniowi - zrozumieć, że modna dzisiaj w kręgach młodzieżowych literatura typu Sience Fiction wbrew pozorom nie jest tylko wytworem XX wieku, lecz swoimi korzeniami sięga starożytności, mitów i twórczości ludowej. Ułatwi wejście w świat duchów i utopii i być może zainspiruje do wyszukiwania własnych przykładów, gdyż książka ta przedstawia jedynie " dzieje motywów fantastycznych w zarysie", aczkolwiek na przykład doba romantyzmu została pokazana dość szczegółowo i jest bogato ilustrowana fragmentami z poszczególnych utworów. "Społeczeństwo, które myśli (...)że przeżyło potrzebę magii, albo myli się co do tego, albo jest społeczeństwem zamierającym, które przepada przez brak zainteresowania zachowaniem siebie." (Robin G. Collingwood)

NG 51 (487)