NaszaGazeta

Na południe od Wilna, przy granicy z Białorusią leży jedno z najstarszych miast Litwy - Ejszyszki.

Od początków założenia, czy w czasie świetności w wieku XVII, gdy otrzymało prawo magdeburskie za panowania Jana III Sobieskiego pozostawało miasteczkiem prowincjonalnym. Lecz na ważnym szlaku, zwanym "gościńcem raduńskim", prowadzącym z Wilna do Krakowa.

W książce wydanej w roku 1846 przez Michała Balińskiego i Tymoteusza Lipińskiego "Starożytna Polska" o Ejszyszkach czytamy:?... Jest to bardzo dawna osada litewska i przez Krzyżaków nie raz w ich najazdach na Litwę zwiedzana. Podług kronik litewskich, Erdziwiłł syn Montwiłła, jeden z książąt litewskich w jedynastym wieku, odzyskawszy od książąt ruskich pograniczne powiaty litewskie, rozdzielił znaczne w nich ziemie między trzech najzasłużeńszych wodzów swoich. Z tych jeden zwany Eixis czy też Eiszius, rodem Żmudzin dostał około roku 1070 znaczną posiadłość ( dr Jan Bassanowicz przypuszczał, że pierwszy zamek na tym terenie Eixis zbudował w 1070 r. - przyp. autora ) w okolicach Lidy, która od imienia jego, Ejxiszki czyli Ejszyszki została nazwaną.

Dawniej przed podziałem kraju na województwa, Ejszyszki były głównem miejscem powiatu tegoż nazwania. Podobno że je posiadał Sudemund pan litewski, który należał do owego zapisu uczynionego przez Witowda Zakonowi krzyżackiemu Żmudzi i części ziem litewskich, w Królewcu r. 1384. Zdaje się że tenże Sudemund jako wychodziec i towarzysz tułactwa Witowda, za powrotem do wielkiego księstwa Jagiełły, musiał stracić tę posiadłość, która przeszła do skarbu i została starostwem. Kościół parafialny ma być fundacyi Witowda, pod tytułem Bożego Ciała ( według historyków litewskich z tych terenów pochodziła żona księcia Witolda - Anna - przyp. autora ). Uposażył go w r. 1506 król Aleksander, i drugi raz dochody pomnożył, a Zygmunt I w r. 1522 toż samo uczynił ( przy kościele już w roku 1524 działała szkoła parafialna wspierana finansowo przez okoliczną szlachtę - przyp. autora) . Ejszyszki leżały dawniej na trakcie z Wilna do Krakowa, najbardziej uczęszczanym. Bardzo blisko tego miasta jest folwark zwany teraz Hornostaiszki, który niegdyś nazywano również Ejszyszkami, ale dostawszy się Hornostajom przemienił nazwisko. Jakoż w XVI wieku okoliczne dobra należały do znakomitej rodziny, teraz wygasłej, Hornostajów. Dotąd o milę od Hornostaiszek w znacznym lesie, jest uroczysko zwane sienny dwór, a w dokumentach sany dwór, to jest z litewska stary dwór, bo wyraz litewski senas znaczy po polsku stary, które było dziedzictwem i mieszkaniem Hornostaja podskarbiego W. Lit., za czasów Zygmunta Augusta. Między miastem a Hornostaiszkami jest przestrzeń ziemi około 2 1/2 morga zawierająca, wielkim wałem i rowem otoczona, która w dawnych papierach miejscowych, nazywana jest Horodyszczem?.

Miasteczko od XV wieku należało do skarbu państwa i stanowiło wraz z okolicznymi wsiami starostwo ejszyskie. Przed rozbiorami Rzeczypospolitej należało do rodziny Sołłohubów, tj. do Jerzego, generała artylerii Wielkiego Księstwa Litewskiego i jego żony Marii z Potockich i według inwentarza z roku 1775 do starostwa należało miasteczko z dworem oraz wsiami: Tausiuny, Niewosze, Kubańce, Giełuńce, Dejnowo, Gilwiniszki, Żuklańce, Jakańce, Wiżance, Krumince, Giniuńce, Butwidańce, Widyniańce, Komurańce, Bartele, Koledańce.

W XVIII wieku w miasteczku był kościół, synagoga, szkoła, cztery ulice ( Wileńska, Nowa, Raduńska, Rymkuńska), ratusz, karczma zwana Owsiejowską. Mieszkańcy to przede wszystkim Żydzi (o nazwiskach: Hirszowicz, Morduchowicz, Józefowicz, Mejerowicz, Chaimowicz, Izakowicz, Lejzorowicz, Hirsz i Szlomowicz), którzy tu przez stulecia aż do II wojny światowej żyli i trudnili się handlem oraz stanowili bezwględną większość mieszkańców.

Podczas "Potopu szwedzkiego" i Wojny Północnej wojska szwedzkie zniszczyły i spaliły miasto. Ale miasteczko ponownie wracało do życia będąc "przedmieściem handlowym" Wilna, jak jeszcze mówiono w XIX w. Pod koniec ubiegłego wieku w miasteczku były 4 gorzelnie, 2 pracownie garbarskie, niezliczona ilość sklepików, synagoga, szkoła żydowska.

Ejszyszki były znane przede wszystkim ze swych "czwartkowych jarmarków na Wniebowstąpienie Pańskie, zwane przez lud "szosniakiem" z powodu, iż jest w szóstym tygodniu Wielkanocy i na Boże Ciało "dziewiętnikiem", że przypada w dziewiątym"1) odbywały się one od 1672 roku. W wieku XIX chociaż handel w mieście należał do Żydów ( w 1866 r. z 715 mieszkańców aż 610 stanowili Izraelici, w 1897 - 3196 mieszkańców, a o rok wcześniej mieszkało 3156 ludności żydowskiej), ale nie najgorzej na handlu miała okoliczna szlachta, która na targach sprzedawała trzodę chlewną i konie.

We wsiach zamieszkiwali chłopi o nazwiskach: Zaborowski, Rożan, Mitało, Czuprewicz, Kuczuk, Uczkuronis, Jackiewicz, Stańczyk, Molis, Miszkiń, Bieńkuć, Jasielonis, Woronowicz, Wierzbicki, Galiński, Miecznik, Kuniegielis, Kurkulonis, Michielonis, Pawłowski, Narkun, Zydel, Błażej, Antul, Kiej, Chmiel, Mikłasz, Kresa.

Jak widzimy, według nazwisk, mieszkańcy starostwa zróżnicowani byli narodowościowo. Wśród nich: Żydzi, Polacy, Litwini oraz Tatarzy o nazwiskach Aleksandrowicz i Smolski. 2)

Spis parafian z 25 kwietnia 1911 roku wykazał tę różnorodność. Z 10385 osób żądało mszy w języku litewskim - 79, a 807 mówiło, lecz nie żądało kazania po litewsku. Od 1911roku i przez cały okres międzywojenny 6 razy do roku odbywała się msza po litewsku ( we wsi Nowy Dwór m.in. w międzywojniu istniała szkoła litewska). Troszczył o potrzeby religijne społeczności litewskiej w okresie międzywojennym ksiądz proboszcz Bolesław Moczulski.3)

W 1777 r. starostwo ejszyskie graniczyło: z ziemią Pana Marcinkiewicza, sędziego ziemskiego powiatu lidzkiego, z ziemią W. Pana Romera, sędziego ziemskiego województwa trockiego, z ziemią Pana Zawiszy, z ziemią plebana ejszyskiego oraz z okolicami szlacheckimi: Korkucianami, Beniunami, Wilkańcami.4)

W okolicach szlacheckich wokół Ejszyszek od najdawniejszych czasów zamieszkiwali: Bartoszewicze, Sienkiewicze, Pacewicze, Radziwiłłowicze, Mickiewicze, Nacewicze, Paszkiewicze, Fietkiewicze, Januszkiewicze, Bohdanowicze, Łukaszewicze, Kozakiewicze, Jamontowie, Wilbikowie, Zapaśnikowie, Butrymowie i inni, którzy jako pochodzący od Kruposa otrzymali podtwierdzenie szlachectwa 23 sierpnia 1560 roku.5)

31 maja 1809 roku Ejszyszki odwiedził generał - gubernator Litwy Michał Kutuzow ( późniejszy pogromca Napoleona z 1812 roku), chrzcił wraz z baronową Marią de Benigsen córkę Kazimierza Narbutta - Aleksandrę, a 10 listopada 1827 r. odwiedził miasteczko Wawrzyniec hr. Puttkamer z żoną Marią z Wareszczaków, którzy byli chrzestnymi Onufrego Rymszy ( późniejszego wieloletniego sędziego nowogródzkiego).6)

Najważniejszym ośrodkiem życia miasteczka i okolic był (i mam nadzieję, że jest) kościół pod wezwaniem Wniebowstąpienia Pańskiego zbudowany (w stylu neoklasycyzmu ) dzięki staraniom księdza proboszcza Pawła Kalinowskiego. W 1843 r. proboszcz rozpoczął starania o wymurowanie nowego kościoła z powodu, że drewniana świątynia " zupełnie ku ruinie nachylona" i już w 1846 r. kościół " w połowie był wymurowany". 7) Projekt kościoła oraz plan budowy wykonał według wymogów " architektury cywilnej", inżynier - kapitan Teodor Narbutt. On również nadzorował prace budowlane, które zostały zakończone w roku 1852.8) Następcą po śmierci proboszcza Kalinowskiego został w 1854 roku ksiądz Ludwik Łunkiewicz, który zakończył w 1857 roku budowę ogrodzenia dookoła świątyni i dzwonnicę.

Ejszyszki są świadkiem powstania styczniowego. W miasteczku w połowie lutego 1863 roku do powstańców Ludwika Narbutta dołączył się znaczny oddział księdza Horbaczewskiego, a nieco później w tych okolicach dołączyła młodzież wileńska ze znanym malarzem Elwiro Andriollim.9)

Ostatni akord powstania na terenach powiatu lidzkiego również rozegrał się w okolicach Ejszyszek 23 czerwca 1863 roku pod Korkucianami. 10)

Po odzyskaniu niepodległości w 1918 roku przez Polskę, miasto było siedzibą gminy i należało do powiatu lidzkiego aż do wybuchu II wojny światowej.

W okresie okupacji hitlerowskiej mieszkańcy parafii ejszyskiej walczyli o wolność Ojczyzny w szeregach AK, szczególnie wielu w 77 p.p. Okręgu Nowogródzkiego. Wielu z nich zginęło... Warto wspomnieć nazwiska synów tej Ziemi m.in. dlatego, że rodziny poległych nadal mieszkają w miasteczku lub okolicach. Byli to: Tomasz Antropik, Stanisław Bartoszewicz, Józef Dojlidko, Władysław Gojżewski, Henryk Golimont, Kazimierz Ilcewicz, Jan Jackiewicz, Marian Łunkiewicz, Ludwik Malewski, Stanisław Mickiewicz, Daniel Nosewicz, Józef Nowicki, Wacław Sakowicz, Piotr Songin, Stanisław Songin, Alfred Steckiewicz, Czesław Tietianiec, Edmund Wilkaniec, Kazimierz Wojsiat, Jan Zapaśnik i wielu innych.

Wrzesień 1941 roku był tragiczny dla mieszkańców miasteczka. Hitlerowcy zamordowali około 4 tysięcy Żydów. Tylko dzięki ofiarności i odwadze miejscowych Polaków niektórzy mieszkańcy Ejszyszek narodowości żydowskiej przeżyli holocaust, obecnie mieszkają w Ameryce i w Izraelu.

Po okupacji hitlerowskiej nastąpiła sowiecka, która była nie mniej uciążliwa dla rdzennej ludności. Wielu, podobnie jak w czasach carskich, powędrowało na Syberię, skąd już nigdy nie wróciło. Część rodowitych mieszkańców zmuszona została porzucić rodzinne strony i wyjechać... Zmieniła się władza i porządki. Przez niedługi okres czasu miasteczko było ośrodkiem rejonowym, lecz ze względu na brak łączności kolejowej, władze rejonowe w 1972 roku przeniosły się do Solecznik. Ejszyszki zaś powróciły do statusu małej, cichej okolicy zamieszkałej przez rdzenną polską ludność. Przybysze - urzędnicy powędrowali w ślad za fotelami.

Ejszyszki były przez wiele stuleci miasteczkiem wielonarodowym i takim pozostały do dnia dzisiejszego. Zmieniły się proporcje narodowościowe, ale ludność polska stanowi bezwzględną większość.

Najważniejszym wydarzeniem ostatnich lat było otwarcie Domu Polskiego 15 stycznia 2000 roku, które odbyło się z inicjatywy Związku Polaków na Litwie przy udziale gości z Polski, przedstawicieli placówki dyplomatycznej RP w Wilnie, przedstawicieli władz rejonu soleczniczkiego i mieszkańców miasta (szczegółowo informowała o tym wydarzeniu "Nasza Gazeta" 20-26.I.2000 r. nr 4).

Na zdjęciach: kościół w Ejszyszkach; figura Jezusa Chrystusa stojąca w miejscu dawnego kościoła.

Fot. Archiwum