Uczestnicząc we wrześniu ubiegłego roku w Koronowie pod Bydgoszczą w Konferencji "Polonia wobec wyzwań przyszłości" mieliśmy zaszczyt poznać księdza dr Romana Nir ze Stanów Zjednoczonych, którego dorobek jako kapłana, historyka i archiwisty jest imponujący. Nasze zainteresowanie jego postacią wynikało również z tego, iż podjął się on wielkiego trudu, którego powinno się jak najszybciej podjąć również polskie społeczeństwo wileńskie. Każda utrata czy niszczenie się udokumentowanych śladów działalności zorganizowanych środowisk, pokoleniowych rodzinnych archiwów i zdjęć, obrazujących dorobek życia Polaków zamieszkałych na Litwie, stanowi niepowetowaną stratę.

Planu, iż tuż po wybudowaniu Domu Polskiego w Wilnie, można będzie powołać ku temu specjalną samodzielną społeczną placówkę, niestety nie dało się zrealizować. Tym niemniej trzeba to zrobić jak najpilniej.

Niech poniżej zamieszczony skrót publikacji, która ukazała się w "Nowym dzienniku" będzie naszym apelem i dowodem potrzeby takiej instytucji. (rm)

Przyjechał do Stanów Zjednoczonych dwadzieścia lat temu, delegowany przez Sekretariat Episkopatu Polski do objęcia stanowiska dyrektora Archiwum Polonii w Orchard Lake w stanie Michigan. Zmarł właśnie ks. prof. Józef Swastek (1913 - 1977), wielki znawca historii Kościoła katolickiego w Polsce i USA, autor ponad dwustu prac z zakresu tej tematyki, archiwista metropolii detroickiej, redaktor Polish American Studies i założyciel wspomnianego archiwum.

Ks. dr Roman Nir przez lata rozumnej i tytanicznej pracy przekształcił mały, szkolny zbiór historycznej dokumentacji w placówkę naukowo - badawczą o wielkiej renomie. Nie ma takiego badacza dziejów amerykańskiej Polonii, historyka, archiwisty, bibliografa czy też szanującego się dziennikarza polonijnych periodyków, który by nie odwiedził Centralnego Archiwum Polonii w Orchard Lake.

Jest ono w naturalny sposób związane z Polonijnymi Zakładami Naukowymi Seminarium Polskiego w Orchard Lake, małej, malowniczej i gościnnej miejscowości. Miejscowości istotnie - jak sugeruje nazwa - położonej nad jeziorem, zaledwie 20 mil od Detroit. W 1885 r. ks. Józef Dąbrowski na podstawie bulli papieskiej Leona XIII z 14 stycznia 1879 r. założył tam Polskie Seminarium przeniesione w 1909 r. do Orchard Lake. Kształcenie polskich księży dla potrzeb duszpasterstwa polonijnego, postrzegane kompleksowo, sprzyjało systematycznemu rozwojowi niewielkiego początkowo seminarium, którego rektorzy powołali najpierw szkołę wyższą (gimnazjum), a następnie Kolegium NMP. W ostatnich trzydziestu latach zorganizowano instytuty naukowe, które obecnie są znaczącymi ośrodkami badawczymi historii amerykańskiej Polonii i jej duszpasterza. W 1990 r. wyodrębniono specjalistyczną instytucję - Archiwa, Biblioteki i Muzea Polonii - organicznie związaną z Polonijnymi Zakładami Naukowymi Seminarium Polskiego. Centralne Archiwum Polonii wchodzi w jej skład.

Podstawowe zadania placówki archiwalnej, czyli gromadzenie zbiorów, opracowywanie, katalogowanie oraz udostępnianie ich naukowcom i osobom zainteresowanym, jest spełniane doskonale, a ponadto świadczy o szczególnej pieczołowitości wobec dokumentów naszej przeszłości w Stanach Zjednoczonych. Ks. Roman Nir prowadzi nieustanną kampanię na rzecz powiększania zasobów. Ratuje cenne manuskrypty, pamiętniki, wspomnienia, księgi pamiątkowe organizacji i parafii - wszystko, co wydaje nam się przecież nierzadko makulaturą wyrzucaną na śmietnik. Apeluje i prosi o przysyłanie lub zgłaszanie tego typu dokumentów. Jego konsekwencja w tej pracy przyniosła efekty. Obecnie imponujące zbiory mieszczą się w 50 pokojach. Są katalogowanie i od 1987 r. systematycznie komputeryzowane. Dzięki zabiegom dyrektora Nira, w 1992 r. zostały włączone do Stałej Konferencji Muzeów, Archiwów i Bibliotek Polskich na Zachodzie. Ten fakt określa rangę tego szczególnego archiwum.

W tym roku ks. Roman Nir obchodził 60. urodziny (22 stycznia). Pochodzi z Praszki k/Częstochowy. Rodzicom, Stanisławowi i Władysławie z d. Jędryszek dedykował wspomniane wyżej Źródła do historii Polonii (Orchard Lake, 1982). Głębokie zamiłowania historyczne rozbudził w nim w okresie licealnym (Liceum w Gorzowie Śląskim) Franciszek Hawranek, późniejszy profesor historii Śląska na Uniwersytecie Wrocławskim i w Wyższej Szkole Pedagogicznej w Opolu (obecnie uniwersytet).

Studia filozoficzno - teologiczne ks. dr Roman Nir ukończył w Wyższym Seminarium Duchownym w Krakowie. Święcenia kapłańskie otrzymał 17 maja 1964 r. z rąk bpa Stefana Barely w bazylice katedralnej w Częstochowie. Później, po dwóch latach pracy duszpasterskiej podjął studia specjalistyczne, historyczno - bibliotekoznawcze na Uniwersytecie Warszawskim, pełniąc jednocześnie posługę duszpasterską w kilku parafiach archidiecezji (Miłosna, Wilanów). Kontynuował studia w Instytucie Historii Kościoła Uniwersytetu Lubelskiego, w katedrze archiwistyki. Pracę doktorską z zakresu historii i organizacji bibliotek kościelnych w Polsce pod kierunkiem prof. dr hab. Stanisława Librowskiego, największego specjalisty archiwistyki polskiej, obronił w 1974 r. Biskup Barela powołał go na stanowisko dyrektora Biblioteki Diecezjalnej w Częstochowie. Biblioteka Narodowa w Warszawie mianowała go ekspertem do spraw opracowań inkunabułów, starych druków i rękopisów.

Przyjazd do USA oznaczał dla ks. Romana Nira nowe wyzwanie. Pasję i naukowe umiejętności skierował na organizację Centralnego Archiwum, podnoszenie jego prestiżu poprzez własną pracę badawczą oraz wspieranie badań innych naukowców. Bibliografia ks. dr Romana Nira jest imponująca: sięga 600 pozycji z zakresu historii Polonii, bibliografii i archiwistyki. Do niego zgłaszają się wszyscy szukający odpowiedzi na pytania z dziedziny naszych dziejów w USA, w tym także agencje informacyjne. Ma dobre kontakty z prasą.

Kapłan i naukowiec dzieli swój czas na działalność naukową i duszpasterską. Ponad piętnaście lat dojeżdża do Wyandotte, 35 mil od Orchard Lake. W weekendy odprawia msze św. w tamtejszej polskiej parafii Matki Bożej Szkaplerznej. Utrzymuje kontakty z duchowieństwem archidiecezji detroickiej. Kardynał Józef Glemp delegował ks. dr Romana Nira do Naczelnej Dyrekcji Archiwów Państwowych jako przedstawiciela Episkopatu Polski do spraw polskich archiwów poza granicami kraju. Prezydent Lech Wałęsa nadał mu Krzyż Kawalerski Orderu Zasługi RP.

Danuta Piątkowska
15 września 2000
Przegląd Polski

NG 3 (492)