NaszaGazeta

Dawno przebrzmiał czas rodzinnych silva rerum, kronik rodowych i herbarzy, sag i pocztów, ale po latach wyrzekania się antenatów przyszedł czas przywracania im chwały, co tym większe ma walory, iż wśród tych, co ongiś byli nazywani bene nati et possesionati są liczni dobrze zasłużeni... Z tym większą satysfakcją przyjąć należy efemerydę, jaką stało się pojawienie "Kroniki rodu Piłsudskich", z którym to nazwiskiem najnowsze dzieje Polski związane są całkiem szczególnie i na trwale.

Zainteresowania genealogiczne mają znaczący dorobek, wystarczy wymienić: "Compedium" W. Kojałowicza, "Herbarz Polski" Niesieckiego, "Dzieje starożytnego Narodu Litewskiego? T. Narbutta, "Rocznik Towarzystwa Heraldycznego we Lwowie" W. Semkowskiego, "Kronikę" Stryjkowskiego, "Poczet Rodów Litewskich"? A. Bonieckiego - by na heraldianach litewskich poprzestać - należą do znamienitych i poczytnych, obok kalendarzy, "świętych" ksiąg szlacheckich. "Kronika rodu Piłsudskich"1 dołącza do owych kompediów sławy i honorów dobrze urodzonych. Czerpie z zestawień genealogicznych rodów Korony i Litwy, ale oparta jest na dwóch zasadniczych źródłach: 1) na obszernym archiwum dokumentów rodzinnych - przechowywanych obecnie w AGAD w Warszawie - wywiezionych przez Stefana Piłsudskiego nim dwa majątki rodowe z jego linii Szyłele i Czabiszki - gdzie je pierwotnie gromadzono, trafiły w obce ręce; 2) na urzędowym akcie wywodowym wszystkich gałęzi rodu Piłsudskich sporządzonym w Wilnie w roku 1832, wypis którego Stefan Piłsudski uzyskał w roku 1917 z tzw. Ksiąg Szlacheckich Guberni Litto - wileńskiej, przechowywanych podówczas w Departamencie Heroldii w Piotrogrodzie (Petersburgu). Autor "Kroniki..." sięgnął również do opracowań dawnych a niezastąpionych, jak choćby I. Burzyńskiego "Opisanie... powiatu Rosiańskiego"2 czy S. Kutrzeby i W. Semkowicza "Akta Unii Polski i Litwy".3

Autorami "Kroniki..." są Stefan i Rowmund Piłsudscy, krewni Marszałka, choć wywodzący się z innej linii.

Stefan Piłsudski zapoczątkował pracę, ale nie było dane mu jej dokończyć, 2 sierpnia 1944 r. wraz z żoną został zamordowany przez hitlerowców. "Kronikę..." ukończył ich syn, Rowmund (zmarły 5 grudnia 1988 r.) długoletni prezes ruchu "Niepodległość i Demokracja", dedykując ją pamięci rodziców. Jego wkład polegał na uaktualnieniu i uzupełnieniu szeregiem załączników dzieła ojca oraz dołączeniu zdjęć z portretów rodzinnych.

W ostatniej fazie pracy nad tekstem "Kroniki..." Rowmunda wspomagał Tadeusz Kadenacy, wnuk Zofii z Piłsudskich Kadenacowej, ulubionej siostry Marszałka.

Z osobą protoplasty rodu Piłsudskich łączy się przekaz, iż pochodził on z wielkoksiążęcej dynastii Dowsprunga, mitycznego władcy Litwy z okresu przedgiedyminowego. A zatem rodowi przysługiwała mitra książęca, jednakże w tradycji familijnej kniaziowskie pochodzenie rodu było pomijane.

Wielu ironizowało wokół ciągot szlachty litewskiej do szukania swych protoplastów w starożytnym Rzymie. Bojarzy głosili się bowiem potomkami Rzymian, popleczników Pompejusza, którzy na czele z Publiuszem Libonem vel Palemonem schronili się na Litwie przed zemstą Cezara. W przekonaniu Litwinów szlachta polska była podlejszej kondycji, gdyż - jak twierdzili: "Lachowie nie była szlachta, ale byli lud prosty; ani mieli herbów swoich, ale my szlachta staraja rymskaja!"

W ten to sposób Litwini ujawnili swój kompleks, boć w istocie było na odwrót. W 1413 r. podczas odnawiania unii polsko-litewskiej w Horodle szlachta polska przyjęła do swoich rodów herbowych kilkudziesięciu bojarów z Wielkiego Księstwa i pozwoliła im pieczętować się znakami koroniarskimi.

Piłsudscy to jednak ród prastary, sięgający korzeniami w głąb dziejów pogańskiej Litwy, a ściślej Żmudzi (Żemajti). Z upływem stuleci stawał się też w swoim województwie coraz bardziej majętny.

Według Niesieckiego ród wywodził się od Ginwiłłów albo Ginetów (Ginejtów). Najstarszym znanym członkiem rodu był... Rowmund, żyjący w XIII wieku. Później to o pogańskim rodowodzie imię nie było używane, aż do chrztu... autora "Kroniki..." Prawnuk pierwszego Rowmunda, bojar Ginet Koncewicz - drugi protoplasta - wraz z synem Milusem brał udział w zjeździe w Morodle Zarembów. Jego zstępnymi byli Marek i Stanisław Giniatowicze (Giniejtowicze), których wymieniają dokumenty z czasów panowania Jagiellończyków - Jana Olbrachta i Aleksandra. Syn Stanisława, Bartłomiej Giniatowicz, starosta upicki, pod koniec wieku XVI, nabył na Żmudzi majątek Piłsudy.

Nazwa Piłsudy jest spolonizowaną starolitewską nazwą Pilsotas, jaką nosiła południowo - zachodnia część Żmudzi. Synowie Bartłomieja zaczęli do nazwiska Giniatowicz (Giniejtowicz), dodawać drugi człon - Piłsudski.

Liczne dokumenty oraz akt wywodowy szlachectwa Piłsudskich, przeprowadzony w Wilnie 16 czerwca 1832 r. przed komisją rządową, na czele której stał hrabia Ignacy Zabiełło, potwierdzają, iż: - "Familia Piłsudskich będąca dawną i strategiczną szlachtą, pełnieniem wysokich urzędów i posiadaniem licznych dóbr odznaczająca się, używa przydomku Rymszów Giniatowiczów i herbu Kościesza z odmianą".

Jednakowoż marszałek Józef Piłsudski nie używał przydomka Rymsza ani nie nazywał się Giniatowiczem. A jeśli już w dawnych dokumentach wyczytać można o piastowaniu wysokich urzędów przez Piłsudskich, to po prawdzie - nie były to dygnitarstwa rangi najpierwszych w państwie - hetmanów, wojewodów czy kasztelanów, ile raczej urzędy lokalne o randze powiatowej - starostów, stolników, chorążych, podczaszych lub w służbie wojskowej - rotmistrzów i pułkowników.

Majątek Piłsudy, znany też jako Poworcie, niezbyt długo pozostawał w ręku Giniatowiczów Piłsudskich, bo już około 1630 r. jako wiano jednej z córek Wacława Piłsudskiego przeszedł do rodu Dowgiałłów. Jednakże w 1781 r. Franciszek Piłsudski, piwniczny Wielkiego Księstwa Litewskiego, odkupił rodową majętność od Dowgiałłów. I choć Piłsudcy uważali Piłsudy za swój matecznik rodzinny, w drugiej połowie XIX stulecia dopuścili do ich utraty; majątek stał się własnością bliżej nie znanego szlachcica litewskiego - Woydyłły. Co dalej stało się z Piłsudami "Kronika..." milczy.

Giniatowicze-Rymsza - Piłsudscy byli rodem licznym, ale poszczególne gałęzie szybko ginęły. Do naszych czasów utrzymały się w linii męskiej tylko dwie gałęzie, obie wywodzące się od Jana Kazimierza (1627-1711), kolejno porucznika w korpusie litewskim, podczaszego grodzieńskiego i chorążego poznawskiego, przy tym człowieka majętnego w liczne dobra ziemskie na Żmudzi i Grodzieńszczyźnie.

Syn Jana Kazimierza, Ferdynand Ignacy, piastujący urząd strażnika Księstwa Litewskiego, był stronnikiem Stanisława Leszczyńskiego i oponentem Augusta II Sasa. Ożeniony był z Ludwiką Urszulą Billewiczówną, co nie było niczym wyjątkowym, bo rodziny Piłsudskich i Billewiczów częstokroć łączyły się małżeństwami.

Stefan Dominik Giniatowicz Piłsudski (1870 - 1944) był prawnukiem Ferdynanda Ignacego; z wykształcenia prawnik, szczególniej zainteresował się sagą rodową i zapoczątkował gromadzenie materiałów historycznych, co później dokończył syn, Rowmund. Z trzech synów Stefana Dominika i Zofii z Lipińskich Piłsudskich żyje dziś już tylko jeden - Mariusz (mieszka w Warszawie).

Początek drugiej linii Piłsudskich, także wywodzących się od Jana Kazimierza, dał jego najmłodszy syn, Roch Mikołaj, stolnik wołkowyski i chorąży bieżański. Prawnuk Rocha, Jan, był marszałkiem szlachty powiatu Telsze, ale jego potomkowie ulegali coraz bardziej rusyfikacji i ostatecznie stracili kontakt z rodziną. Kilku z nich miało nawet osiągnąć w armii rosyjskiej, w drugiej połowie XIX stulecia, laury generalskie. Możliwe, iż gdzieś na wschodzie żyją po dziś dzień Rosjanie noszący nazwisko Piłsudski.

Wierna polskości pozostała gałąź rozpoczynająca się od Rocha Mikołaja, którego wnuk - Kazimierz - był dziadem Józefa Wincentego, ojca Marszałka.

O pradziadku Komendanta pisano: ... był prawdziwie wielkim panem (...) Ogromne dobra - Żemigoła, Budowlany, Połupiszcze, pozwalały mu żyć na wielkiej stopie". Józef Wincenty Piłsudski był z wykształcenia agronomem, w czasie Powstania Styczniowego pełnił funkcję Komisarza Rządu Powstańczego na powiat kowieński. W roku 1863 ożenił się ze swą cioteczną siostrą Marią Billewiczówną, która wniosła w posagu cztery majątki, m. in. Zułów.

Niestety, ten "wspaniały uczony agronom" nie miał daru rządzenia i wkrótce potracił wszystkie posiadłości. Także piękny i majętny Zułów przez nieprzemyślane i utopijne inwestycje został zrujnowany, gdy zaś tamtejszy dwór spalił się, Piłsudscy zmuszeni byli zamieszkać w Wilnie. Maria Piłsudska zmarła na gruźlicę w 1884 r. i została pochowana w Sugintach, skąd w 1936 r., zgodnie z życzeniem Syna, przewieziono jej szczątki na wileńską Rossę.

Józef Wincenty i Maria z Billewiczów Piłsudcy mieli dwanaścioro dzieci (dwoje zmarło w niemowlęctwie) sześciu synów i cztery córki. Najstarsza z córek, Helena (1864 - 1917) pozostała niezamężna; Zofia (1865-1935) wydała się za Bolesława Kadenacego; Maria (1873 - 1921) wyszła za mąż za Cezarego Juchniewicza; Ludwika (1880 - 1924) - za Leona Majewskiego.

Chlubą rodziny i rodu był oczywiście Józef Klemens, Naczelnik Państwa i pierwszy marszałek Polski. Z drugiego małżeństwa z Aleksandrą Szczerbińską (zmarła w Londynie w 1963 r.) miał dwie córki: Wandę, lekarza psychiatrę i Jadwigę, inżyniera architekta, a w czasie wojny pilota w transporcie lotniczym, zamężną z Andrzejem Jaraczewskim, kapitanem marynarki wojennej.

Najstarszym bratem Marszałka był Bronisław (1866 - 1918), syberyjski zesłaniec i etnograf. Dalej - Adam (1869 - 1935), wiceprezydent Wilna i senator RP; Kazimierz (1871 - 194 I ), urzędnik w Najwyższej Izbie Kontroli Państwa. W 1939 r. po zajęciu Wilna przez wojska sowieckie aresztowany wraz z bratem Janem (1876 - 1950), byłym ministrem skarbu, wywieziony został do Moskwy i osadzony na Łubiance i Butyrkach.

Po tzw. amnestii z 1942 r. (umowa Majski - Sikorski) Jan wyjechał do Anglii, zaś Kazimierz, wyczerpany więziennymi trudami, zmarł w Bucharze.

Ani Marszałek, ani ktokolwiek z jego braci nie zostawili syna; "po mieczu" jedynym żyjącym Piłsudskim jest Mariusz, brat Rowmunda. Ponieważ jest bezdzietny, okryte chlubą nazwisko Piłsudski pozostanie li tylko na kartach historii. Wdzięczna pamięć każe się upomnieć o "kądziel"...

Córka Jadwigi Piłsudczanki i Andrzeja Jaraczewskiego - Joanna wyszła za mąż za Janusza Onyszkiewicza. Na marginesie tego wywodu genealogicznego warto wspomnieć też o ewolucji herbu Piłsudskich; heraldycy przypisują rodowi różne godła: Komoniska, Strzały i Kościeszy odmienionej. Potwierdzenie tego ostatniego mamy już w XVII w. Znak Kościesza - tarczę ze strzałą i półkrzyżem - znajdujemy na gotyckiej wieży Srebrnych Dzwonów katedry krakowskiej, gdzie umieszczono ją po śmierci Marszałka, by znaczyła miejsce jego spoczynku.

"Kronika rodu Piłsudskich" wydana w Londynie w 1988 r. w nakładzie 200 numerowanych egzemplarzy jest - co zrozumiałe - prawie nieznana w kraju. Cymelium to wzbogaca umieszczona wewnątrz okładki mapa Żmudzi z 1659 r. z zaznaczonymi posiadłościami rodu Piłsudskich.

Przywołując unikatową wręcz "Kronikę..." warto pamiętać, że czeka upamiętnienia rodowe gniazdo - litewski matecznik Marszałka - Zułów. Zbyt wiele to miejsce znaczy.

"Dąb Marszałka" w Zułowie poddany został zabiegom konserwatorskim i ogrodzony żelaznym płotem z inicjałami "JP" na furtce (dar 1 pułku zmech. w Wesołej). Położony ma być w obrębie ogrodzenia granitowy głaz narzutowy.

W kościele w Powiewiórce, gdzie Józef Piłsudski był chrzczony, odrestaurowano oryginalną chrzcielnicę.

For. z archiwum

Ryszarda Mackiewicza