Emir Szabanowicz

Tatarzy na Litwie i w Polsce
Tatarzy litewscy

"Przydał mu także... Tatara spod Waki,
Syna jednego Mołły... na tłomacza...
Są to od dawna zagnieżdżone ptaki
W Litwie... lud prosty; - lecz jeszcze oracza
Pozłota wschodnia... trzyma się, i znaki,
Które na twarzach rycerstwo wytłacza,
Widome dotąd... z wieśniaczego lica
Błysną... jak krzywych mieczów błyskawica..."
(J. Słowacki "Beniowski", Pieśń VII)

Emir Szabanowicz, ur. w Wilnie w roku 1929, syn Bronisława (Ibrahima) Szabanowicza, żołnierza września, wychowanek Wileńskiej Szkoły Średniej nr 5, Nowowileńskiego Instytutu Nauczycielskiego, Wydziału przyrodniczo - geograficznego i Wileńskiego Instytutu Pedagogicznego. Około 40 lat pracował w polskich szkołach w rejonach trockim i solecznickim. Obecnie jest na emeryturze. Mieszka w Białej Wace, w rejonie solecznickim.






Na Litwie według ostatniego spisu ludności mieszka 5,2 tys. Tatarów. I tylko około 3 tys. jest prawdziwych litewskich Tatarów, tzn. z dziada pradziada zamieszkałych na Litwie. Nieco ponad 2 tys. Tatarów - to przyjezdni z Tatarskiej Republiki Autonomicznej (obecnie, po rozpadzie ZSRR) Tatarstanu ze stolicą Kazań nad Wołgą.

Religią litewskich Tatarów jest islam, lub jak kto woli mahometanizm.

Historia

W 1997 r. Tatarzy i Karaimi, zamieszkujący Litwę, Polskę i Białoruś obchodzili jubileusz - rocznicę 600 - lecia obecności na tych ziemiach. W 1397 r. chan Tochtamysz przyszedł z pomocą Wielkiemu Księstwu Litewskiemu w walce z Krzyżakami. Czy Krymscy Tatarzy dobrowolnie przyjeżdżali do WKL"

Z początku Wielki Książę Litewski Witold przywoził ich jako jeńców wojennych, osadzał przeważnie na wsi. Za zasługi wojenne (musieli z własnymi końmi i wyposażeniem uczestniczyć w walkach z nieprzyjacielem) obdarzał wolnością i ziemią.

Później zaś, przyjeżdżali dobrowolnie, przywożąc ze sobą nie tylko oddziały wojskowe, ale i całe rodziny. Szczególnie konnica tatarska wyróżniała się w bojach, była szybka i zwinna. Nic więc dziwnego, że w bitwie Grunwaldzkiej 1410 r. konnica tatarska odegrała ważną rolę w wojsku litewskim.

Jak pisze Adas Jakubauskas, pierwszy prezes Stowarzyszenia Litewskich Tatarów, "od 1410 r. Tatarzy wielkiego księcia litewskiego Witolda traktują jako swego bohatera narodowego i nieprzypadkowo poświęcili mu wiele pieśni i legend".

Od siebie dodam, że mają w planie postawić mu pomnik. Kiedy to nastąpi - niewiadomo. Podobnie brak na to środków finansowych.

Jak potoczyły się dalsze losy Tatarów litewskich zamieszkujących WKL? Zajmowali się oni uprawą roli, szczególnie warzywnictwem. W miasteczkach rzemiosłem (krawiectwem, gorzelnictwem), szczególnie byli dobrymi rzemieślnikami w obróbce skór (garbowanie, farbowanie itd.). Hodowali zwierzęta domowe, oprócz świń. Zajmowali się także kupiectwem, które polegało dawniej na przywożeniu towarów czasami z dość daleka.

Jak pisze Selim Chazbijewicz, wiceprezes Związku Tatarów Polskich, "osadnictwo muzułmańskich Tatarów na ziemiach Polski i Litwy, tj. do 1792 r., było przede wszystkim osadnictwem wojskowym. Tatarzy mieli prawo do nauki religii, do budowania meczetów, służyli wyłącznie we własnych oddziałach wojskowych, pod dowództwem muzułmańskich oficerów".

Tatarzy przybywali w dawnych stuleciach jako wojskowi najemnicy, a mając nieraz lepsze warunki niż u siebie w ojczyźnie, osiedlali się na stałe w Polsce i na Litwie, które przed 1792 r. stanowiły jedno państwo.

Niektórzy historycy stwierdzają, że w średniowieczu na terytorium WKL zamieszkiwało około 100 tys. Tatarów. Jednak, jak pisze p. Adas Jakubauskas, "liczba ta jest przesadzona, chociaż było ich sporo. Prześladowania na tle religijnym w latach 1613 - 1618 przyczyniły się do wyjazdu wielu Tatarów do Turcji oraz na Krym".

W XIX w. powstaje warstwa inteligencji tatarskiej, zarówno na Litwie, jak i w Polsce, adwokatów, lekarzy, nauczycieli. Na przełomie XIX - XX stulecia w wojsku carskim było 20 generałów Tatarów, kadry oficerskiej około 200 osób, a profesor Uniwersytetu Petersburskiego Tuhan - Baranowski był oponentem Lenina. Pochodził ze szlacheckiej rodziny tatarskiej. Od końca XVIII w. do r. 1920 polscy i litewscy Tatarzy podlegali Muftiemu na Krymie. (Mufti odpowiednik biskupa w rel. chrześcijańskiej, jest to najwyższa osoba duchowna w religii muzułmańskiej).

W listopadzie 1918 r. Polska ogłosiła niepodległość. Jak pisze Selim Chazbijewicz "w 1917 r. powstał Komitet Tatarów Polski, Litwy, Białorusi i Ukrainy, na czele z Aleksandrem Achmatowiczem. Komitet ten przyczynił się do uratowania rękopisu Koranu Kalifa Osmana, znajdującego się obecnie w Ufie. Zwrócono się wtedy do Józefa Piłsudskiego z prośbą o zorganizowanie muzułmańskiej jednostki wojskowej w armii polskiej celem walki z bolszewikami. Naczelnik wyraził zgodę i tak powstał Pułk Jazdy Tatarskiej im. płk. Mustafy Achmatowicza, który liczył około 600 żołnierzy i oficerów. Dowódcą został polski muzułmanin generał Aleksander Demir Romanowicz. W pułku służyli też uciekinierzy z Rosji sowieckiej, muzułmanie z Kaukazu, Azerbejdżanu, Krymu, Turkiestanu. Pułk miał własny sztandar - półksiężyc na zielonym tle, a żołnierze na czapkach ten sam znak.

Jak pisze Zygmunt Przeklasa "w momencie wybuchu II wojny światowej i napaści wojsk niemieckich na ziemie polskie, w skład ówczesnego Wojska Polskiego wchodził 13 Pułk Ułanów Wileńskich stacjonujący w Nowej Wilejce, a jeden z jego szwadronów składał się z ułanów pochodzenia tatarskiego i nosił nazwę Szwadron Ułanów Tatarskich. Większość ułanów tatarskich pochodziła z okolic Wilna, Nowogródka i Białegostoku, gdzie były największe skupiska osiedleńców tatarskich..."

Ciekawych historii powstania "Szwadronu" oraz dalszych jego losów odsyłam do artykułu Z. Przeklasy "Szwadron Ułanów Tatarskich", myślę, że nie tylko dla mnie bardzo ciekawego.

W 1922 r. powstała Gmina Muzułmańska w Wilnie, na czele której stał Ibrahim Smajkiewicz. A w 1926 r. (w grudniu) odbył się Zjazd nazwany Wszechpolskim Kongresem Muzułmańskim. Powstał także Muzułmański Związek Religijny w Rzeczypospolitej na czele z muftim, bowiem ostatni mufti krymski został zamordowany przez bolszewików. Muzułmanie polscy wybrali na muftiego Jakuba Szynkiewicza. Dr J. Szynkiewicz znawca języków arabskiego, polskiego i tureckiego, naukowiec zajmujący się gramatyką staroturecką był absolwentem Uniwersytetu w Berlinie. Istniał też powołany przez inteligencję muzułmańską Związek Kulturalno - Oświatowy Tatarów RP. Prezesem Rady Centralnej naczelnych władz Związku był książę Olgierd Najman Mirza Kryczyński. Zarówno siedzibą Muftiatu, jak i Rady było Wilno.

Tatarzy mieli swych przedstawicieli w polskim parlamencie, zarówno w Sejmie jak i w Senacie.

Zgodnie z zasadami polityki wschodniej Piłsudskiego, muzułmanie przez rząd byli bardzo popierani. Szybko robili kariery na państwowej posadzie. Mój ojciec Bronisław Szabanowicz odbył służbę wojskową w żandarmerii, a następnie otrzymał posadę kierownika jezior w województwie brasławskim (Miory, Przebrodzie), gdzie nasza rodzina mieszkała do wojny. Na wojnę, jak i wielu innych Tatarów polskich, ojciec poszedł dobrowolnie.

W Warszawie w tym czasie wychodził kwartalnik "Przegląd Islamski", a w Wilnie w latach 1934 - 1939 ukazywał się miesięcznik "Życie Tatarskie". Redaktorem naczelnym "ŻT" był Stefan Tuhan Mirza Baranowski. Ukazywało się też czasopismo naukowe, literackie i kulturalne pt. "Rocznik Tatarski". Naczel. Redaktorem był książę Leon Arslan Najman, Mirza Kryczyński, brat Olgierda

Spora część polskich (i litewskich) muzułmanów wywiezionych na Syberię znalazła się w Armii Polskiej sformowanej przez generała Władysława Andersa. W ramach tej armii, gdzie było dużo żołnierzy, oficerów i muzułmańskiej ludności cywilnej, utworzono Naczelny Imamat Polskich Sił Zbrojnych na Zachodzie. Funkcję Naczelnego Imama sprawował za wiedzą muftiego Emir El - Muemminin Bajraszewski.

Po wojnie odnowiono w Polsce Muzułmański Związek Religijny, na podstawie ustawy rządowej z 1947 r.

Związek Kulturalno - Oświatowy przestał istnieć, gdyż władze komunistyczne na to nie zezwalały. Dopiero w r. 1992 został wznowiony jako związek Tatarów Polskich.

Natomiast na Litwie w 1988 r. zostało założone Stowarzyszenie Tatarów Litewskich, pierwszym prezesem którego został Adas Jakubauskas.

Islam - wiara Tatarów

Arabski wyraz "Islam" oznacza dobrowolne poddanie się woli Boga i posłuszeństwo wobec Jego przykazań. Arabski wyraz "Allah" oznacza Boga. Muzułmanie wolą używać tego słowa, zamiast mówić Bóg. Muzułmański sposób życia polega na całkowitym posłuszeństwie Bogu. Jest to jedyny sposób na osiągnięcie pokoju w życiu doczesnym i pozagrobowym. Dlatego "Islam" znaczy również pokój.

Dlatego Muzułmaninem - po arabsku muslimem - jest każdy, kto świadomie i z własnej woli akceptuje muzułmański sposób życia, a także go praktykuje na podstawie trzech prawd wiary muzułmańskiej, zn. jedyność Boga, posłannictwo i życie pozagrobowe oraz pięciu głównych obowiązków: wyznanie wiary, modlitwa, obowiązek składki na opiekę społeczną, post w okresie Ramadanu oraz pielgrzymowanie.

Koran

Koran jest Świętą Księgą muzułmanów. Jest to ostatnia Księga Wskazówek, zesłana przez Boga i przekazana Mahometowi za pośrednictwem archanioła Gabriela. Każde słowo tej Księgi jest Słowem Bożym. Koran był objawiany stopniowo w języku arabskim. Składa się ze 114 rozdziałów (sur) oraz 6236 wersetów (wierszy). Muzułmanie zwykle uczą się pięknie czytać i recytować Koran, a wielu zna go w całości na pamięć. Nauki Karanu odnoszą się do wszystkich aspektów życia doczesnego, jak i przyszłego, po śmierci. Zawiera on zasady i wskazówki dotyczące wszystkich dziedzin życia ludzkiego.

Mahomet

Ostatni Wysłannik Boży, urodził się w Mekce, w roku 571 ery chrześcijańskiej.

W wieku 40 lat Mahomet doznał pierwszego objawienia - otrzymał pierwsze przesłanie i wtedy zaczął głosić Słowo Boże. Mieszkańcy Mekki w tym czasie czcili bożków pogańskich. Mahomet wezwał ich, by przyjęli Islam. Niektórzy odpowiedzieli na to wezwanie i stali się muzułmanami. Inni odrzucili je i zwrócili się przeciwko Prorokowi. Nieustraszony Mahomet nie ustawał w głoszeniu Słowa Bożego i stopniowo grupa Jego zwolenników powiększała się. W 12 - ym roku głoszenia swej misji prorockiej, w 622 r. ery chrześcijańskiej, Mahomet wyemigrował do Medyny. Mieszkańcy tego miasta uznali Go za swego przywódcę i tam Mahomet założył pierwsze państwo muzułmańskie. Od tego roku (622) rozpoczyna się kalendarz muzułmański. Mahomet kontynuował gromadzenie współwyznawców i ostatecznie Islam zapanował na całym Półwyspie Arabskim. Bardzo szybko posłannictwo Islamu dotarło do większości znanych wówczas części świata. Dzisiaj około 1,5 miliarda ludności świata (po chrześcijaństwie) wyznaje Islam. Jest to druga religia świata pod względem i liczebności i zajmowanego obszaru.

Mahomet zmarł w 632 r. ery chrześcijańskiej. Pozostawił po sobie Koran i swoją Gunnę, spisaną w hadisach, jako źródło wskazówek dla wszystkich przyszłych pokoleń.

Święta

Do uroczystości świątecznych podchodzi się z należytą powagą, wynikającą z szacunku i miłości do Boga. Najradośniej w Islamie obchodzi się 2 święta doroczne: Id - al - Fitr oraz Id - al - Adha. Litewscy Tatarzy 1 - e święto nazywają Ramazan - Bajram, drugie Kurban - Bajram.

Id al - Fitr, Święto Zakończenia Postu, obchodzi się na zakończenie Ramadanu. Tego dnia (ostatnio 27 grudnia 2000 r.), po miesiącu postu, wierni wyrażają swą radość odprawiając zbiorowe modły w meczecie. Przygotowuje się specjalne potrawy, odwiedza się krewnych i przyjaciół, a także rozdaje się dzieciom i ubogim prezenty, aby zapamiętali to święto. Tatarzy Litewscy świętują 3 dni i nazywają to święto Ramazan - Bajramem.

Id al - Adha, święto Ofiarowania, rozpoczyna się w 10 dniu miesiąca Zu al - Hidżdża i trwa do 12 dnia tegoż miesiąca (Zu al - Hidżdża jest dwunastym, ostatnim miesiącem w roku wg kalendarza muzułmańskiego). Święto to (zacznie się 5 marca 2001 r.) obchodzi się na pamiątkę ofiary Abrahama. Oto Bóg rozkazał mu poświęcić w ofierze swego własnego syna, Izmaela (Isma? il). Abraham był gotów to uczynić. Wówczas Bóg okazał zadowolenie i pozwolił zastąpić Izmaela jagnięciem. A więc po modłach, by uczcić Boga, muzułmanie składają ofiarę ze zwierząt takich jak: owce, kozy, krowy, wielbłądy (zwykle byki, barany, koguty tzn. płci męskiej). Mięso zwierząt ofiarowanych jest spożywane przez ofiarodawców i rozdzielane między krewnych, sąsiadów i ubogich.

Są jeszcze inne święta jak: początek Hidżry, czyli Wyjścia Proroka z Mekki, Noc Wniebowstąpienia, a także daty bitew stoczonych przez Proroka w obronie wiary.

Daty świąt muzułmańskich wyznaczane są zgodnie z kalendarzem muzułmańskim, opierającym się na obserwacji zmian faz Księżyca.

Małżeństwo i życie rodzinne

Małżeństwo stanowi podstawę życia rodzinnego w Islamie. Jest ono uroczystą umową zawieraną między narzeczonymi. Islam nie zezwala na swobodne, wspólne przebywanie dojrzałych chłopców i dziewcząt, ani też na przedmałżeńskie obcowanie cielesne. Stosunki przedmałżeńskie są surowo karane, przy czym żadna z płci nie jest dyskryminowana. Rozwody są dopuszczalne, lecz uznaje się je za najgorsze z czynów prawnie dozwolonych.

Pożywienie

Istnieje kilka zasad sposobu odżywiania się, które muszą być przestrzegane przez wiernych. Muzułmaninowi nie wolno spożywać mięsa zwierząt:

- padłych w sposób naturalny lub z powodu choroby
- zarżniętych bez wypowiedzenia nad nimi imienia Bożego,
- zaduszonych, napoczętych przez drapieżników,
- ponadto mięsa wieprzowego oraz krwi zwierzęcej.
Wszystkie ryby i jarzyny są dozwolone. Wszystkie rodzaje napojów alkoholowych (piwo, wino, wódka) są zakazane.

Ubranie

Muzułmanie - w myśl zasad Islamu - muszą ubierać się czysto i przyzwoicie.
Obowiązują następujące zasady:

1. Mężczyźni muszą okrywać ciało od pępka do kolan;
2. Kobiety muszą okrywać całe ciało z wyjątkiem twarzy i dłoni;
3. Mężczyznom nie wolno nosić czystego jedwabiu i złota;
4. Mężczyźni nie powinni nosić strojów damskich i odwrotnie;
5. Muzułmanom nie wolno nosić szat posiadających symboliczne znaczenie w innych religiach.

Ubrania powinny być skromne i proste, styl ubierania się zależy od miejscowych zwyczajów i warunków klimatycznych.
W meczecie, w przedsionku obowiązkowe jest zdejmowanie obuwia.

Normy współżycia społecznego

Islam uczy obyczajowości, skromności i dobrych manier. Muzułmanin pozdrawia innego muzułmanina słowami:

Az - salamu alajkum - pokój z tobą, na co brzmi odpowiedź: wa - alajkumu - s - salam - i z tobą pokój.

Muzułmanin najwyżej ceni takie cechy jak: dotrzymanie słowa i prawdomówność, sprawiedliwość, pomaganie biednym i wspieranie potrzebujących, szacunek dla rodziców, nauczycieli i starszych, miłość do dzieci oraz stosunki dobrosąsiedzkie. Islam potępia nienawiść, obmowę, oszczerstwo, bluźnierstwo, szyderstwo, używanie obraźliwych przezwisk, podejrzliwość i arogancję.

Islam i muzułmanie w Polsce i na Litwie

Liczba ludności muzułmańskiej w Polsce stale się powiększa. A to dzięki imigrantom z bliskiego i środkowego Wschodu. Tatarów litewskich jest około 5 tys. W Polsce istnieją 4 meczety: w Bohonikach, Kruszynianach, Gdańsku oraz w Warszawie (zbudowany już w 90 - ych latach).

Na Litwie też są 4 meczety: w Kownie, w Rejżach (niedaleko Alitusu), w Sorok Tatarach i w Niemieżu. Do 1960 r. istniał meczet w Wilnie (Śnipiszki), ale Sowieci zburzyli go. Na zbudowanie nowego na razie brak środków finansowych. Litewscy Tatarzy utracili swój język jeszcze w XVI wieku. Dlatego na Litwie rozmawiają po litewsku (Wilno, Kowno, Alitus, Rejże, Butrymańce), po polsku w Wilnie i na Wileńszczyźnie lub po rosyjsku (ci ostatni to przeważnie osiedleńcy z czasów ZSRR, zamieszkują większe miasta, a także Wisaginas).

Na zdjęciu: meczet w Niemieżu; Jazda tatarska na podstawie okolicznościowego wydania "600 Totoriai - karaimai Lietuvoje".

Na zdjęciach: delegacja tatarów polskich, uczestników I Wszechpolskiego Kongresu Muzułmańskiego podczas składania wieńców na Rossie, rok 1938; Meczet w Sorok Tatarach.

NG 8 (497)