| dr Andrzej Czesław Żak
W rocznicęśmierci
Wśród wielu znaczących postaci okresu międzywojennego związanych z Wilnem, szczególną pozycję zajmował biskup Władysław Bandurski. Mimo, że nie pochodził z Wileńszczyzny, nie prowadził tu działalności duszpasterskiej w okresie poprzedzającym odzyskanie niepodległości, był postacią powszechnie znaną i szanowaną. Mieszkańcy kresów północno - wschodnich Rzeczypospolitej doskonale znali działalność tego wybitnego kaznodziei, społecznika i działacza niepodległościowego. Kapelan polskich organizacji paramilitarnych na terenie Galicji, od 1914 r. związany z Józefem Piłsudskim i obozem niepodległościowym, był powszechnie uznawany za biskupa polowego Legionów, a także wszystkich żołnierzy walczących o wolną Polskę.
Biskupowi Bandurskiemu przyszło działać w szczególnie trudnej i złożonej sytuacji. Wilno i Wileńszczyzna wyniszczone były okupacją niemiecką i sowiecką, panował chaos administracyjny, ciężka sytuacja gospodarcza, brak poczucia bezpieczeństwa. W wielonarodowej i wielowyznaniowej społeczności Wilna zapanowała atmosfera tymczasowości, zmęczenia, ale także walki politycznej. Biskup Bandurski włączył się w nurt działalności duszpasterskiej i społecznej. "Z młodzieńczym zapałem zabrał się do pracy nad armią". Siły zbrojne Litwy Środkowej liczyły około 30 tysięcy żołnierzy, słabo wyekwipowanych, często przemieszczanych, zmęczonych wojną. Już 11 grudnia 1920 r. bp Bandurski wziął udział w uroczystości otwarcia Domu Żołnierza w Wilnie. W obecności dowódcy sił zbrojnych Litwy Środkowej gen. Lucjana Żeligowskiego wygłosił kazanie dla zgromadzonych żołnierzy i mieszkańców miasta.3 W kościele garnizonowym odprawiał w niedziele i święta Msze św., wygłaszał kazania. W środy głosił nauki w kościele św. Jakuba na Łukiszkach. "Garnizon wileński miał w tych latach przywilej słuchania kazań wygłaszanych dla żołnierzy przez biskupa Bandurskiego - pisał Gustaw Łowczowski. - Nigdy chyba nie padały z ambony piękniejsze słowa, nie bił dawny pełniejszy wyraz umiłowania Polski i nie były jaśniej formułowane wskazania, jak dawać dowody miłości w codziennych warunkach życia".4 Duszpasterska działalność biskupa Bandurskiego nie ograniczała się do środowiska wojskowego. Wiele czasu poświęcał pracy z młodzieżą harcerską i akademicką. Z czasem, wygłaszał w kościele św. Michała kazania specjalnie dla wileńskiego harcerstwa. 23 grudnia 1920 roku dziękował harcerzom z Jędrzejowa, którzy odbyli ochotniczą służbę w obronie ojczyzny i następnie przeszli do wojska gen. Żeligowskiego.5 Dwa razy w roku biskup Bandurski odprawiał Mszę św. dla kierowników pracy harcerskiej, doceniając ich rolę i znaczenie w wychowaniu młodzieży polskiej. W 1924 r. stanął na czele Oddziału Wileńskiego ZHP i wytrwał.na tym stanowisku do końca. Biskup Bandurski prowadził działalność duszpasterską i społeczną nie tylko na terenie Wilna i okolic, ale włączył się także do akcji wyborczej do sejmu wileńskiego, odwiedzał ludność zamieszkującą pas neutralny. Miejscowa ludność widziała w nim swego obrońcę i wyraziciela uczuć narodowo - religijnych. "Nikt nie był w pasie neutralnym, opuszczonym przez wszystkich - pisano. - Biskup Bandurski i tam podążył; odprawiał nabożeństwa, głosił kazania w miejscowościach położonych o kilkaset kroków od placówek, które strzelały - niejednokrotnie narażał swe życie". (...)6 Biskup Bandurski nie zapomniał także o zdemobilizowanych żołnierzach i inwalidach. Z jego inicjatywy powołano w Wilnie Komitet Obywatelski Pomocy dla Zdemobilizowanych Żołnierzy; w samym Wilnie było ich około 7000.7 W odezwie sygnowanej przez biskupa Bandurskiego i gen. Żeligowskiego odnajdujemy gorący apel o pomoc byłym obrońcom ojczyzny. Z myślą o nich dokonano przeglądu miejsc pracy w instytucjach państwowych, organizowano doraźną pomoc. 19 kwietnia 1921 roku mieszkańcy Wilna obchodzili uroczyście drugą rocznicę wyzwolenia miasta. Biskup Bandurski poświęcił pamiątkową płytę na dworcu kolejowym, skąd uroczysty pochód udał się na plac Katedralny. Tu gen. Edward Śmigły - Rydz w imieniu marszałka Piłsudskiego - w obecności generałów: Lucjana Żeligowskiego, Daniela Konarzewskiego i Stefana Mokrzeckiego - udekorował honorowymi odznakami zasłużonych żołnierzy. Biskup Bandurski wygłosił okolicznościowe przemówienie. W czasie posiedzenia Rady Miejskiej, nadano honorowe obywatelstwo Wilna marszałkowi Piłsudskiemu i gen. Żeligowskiemu.8 5 czerwca 1921 r. biskup Bandurski wziął udział w uroczystościach poświęcenia i wręczenia 81 pułkowi Strzelców Grodzieńskich sztandaru ufundowanego przez mieszkańców Grodna. Na nabożeństwo odprawione przez biskupa przybył gen. Żeligowski ze sztabem. Po Mszy św. biskup wygłosił kazanie, w którym podkreślił, że podobnie jak inne "polskie zastępy" pułk dzielnie walczył i zwyciężał w imię hasła "Honor i Ojczyzna" wypisanego na sztandarach bojowych wojska polskiego.9 W sierpniu 1921 r. Wilno żegnało zmarłą żonę marszałka Piłsudskiego, Marię z Koplewskich Piłsudską. Bandurski poprowadził kondukt pogrzebowy na cmentarz na Rossie. Za trumną szła rodzina zmarłej, gen. Żeligowski, oficerowie i liczni mieszkańcy Wilna. Rodzinę Piłsudskich reprezentował brat Marszałka - Jan Piłsudski.10
Jesienią 1921 roku w Wilnie świętowano pierwszą rocznicę wkroczenia wojsk gen. Żeligowskiego. Już w przeddzień uroczystości, w sobotę 8 października, ulicami miasta przemaszerowały orkiestry grające pieśni narodowe. W niedzielę rano biskup Bandurski odprawił nabożeństwo dziękczynne w kaplicy Ostrobramskiej, w którym uczestniczyli gen. Żeligowski, delegacje wojskowe i mieszkańcy Wilna. W swoim przemówieniu biskup przypomniał, że rocznica wyzwolenia zbiega się w czasie z rocznicą innego ważnego czynu żołnierza polskiego - bitwy pod Chocimiem. "Sprzeniewierzyli się - mówił przeciwko Polsce bolszewicy, następcy Turków i Tatarów oraz Niemcy i ich ekspozytury. Spawa Wilna jest nie tylko kwestią uczucia, ale obroną kultury i duszy polskiej". Zwrócił się z apelem do społeczeństwa, aby pamiętało o swoich żołnierzach nie tylko w dniach rocznic, zwycięstw. Powinno "otaczać go opieką w życiu codziennym, nieść światło, dbać o szpitale, inwalidów i zdemobilizowanych".11 Kilkudziesięciotysięczny tłum odśpiewał "Boże coś Polskę". Po południu na plac Łukiski przybyły delegacje wojska, organizacji społecznych i politycznych, a także młodzież szkolna i mieszkańcy Wilna. Generał Żeligowski dokonał przeglądu zgrupowanych oddziałów. Wielotysięczny tłum ruszył ulicą Mickiewicza na plac przed katedrą, gdzie prezydent miasta Witold Bańkowski wręczył generałowi pamiątkowy pierścień. Ludność Wilna złożyła hołd swojemu wyzwolicielowi. Biskup Bandurski zaintonował "Te Deum", a następnie przemówił do gen. Żeligowskiego. Uroczystości zakończyła defilada zgromadzonych organizacji. Do późnych godzin nocnych na placach i ulicach Wilna trwały koncerty i występy publiczne. W pierwszą rocznicę duszpasterskiej pracy biskupa Bandurskiego na Wileńszczyźnie minister spraw wojskowych gen. Kazimierz Sosnkowski nadał mu w uznaniu jego wybitnych zasług Krzyż Walecznych.
Biskup Bandurski prowadził w Wilnie nie tylko działalność duszpasterską i społeczną, ale także mocno zaangażował się w sprawę przyszłości miasta i Wileńszczyzny. Pisał o Wilnie, że jest to miasto "do którego przylgnąłem duszą".14 Zbliżała się chwila rozstrzygająca o przyszłości tych ziem. W czasie kampanii wyborczej do sejmu wileńskiego toczyła się walka polityczna. (...) W szeroko kolportowanej przez Wileńskie PSL broszurce zamieszczono modlitwę biskupa, błagającego w "toku litanii o zjednoczenie ziem polskich". W wyłonionym 8 stycznia 1922 roku sejmie, większość stanowili zwolennicy powrotu Wileńszczyzny do Rzeczypospolitej. Ostatecznie, 20 lutego 1922 roku sejm powziął uchwalę o zjednoczeniu z Polską. 15 kwietnia 1922 roku przybyli do Wilna na uroczystość przejęcia władzy nad Wileńszczyzną Józef Piłsudski, przedstawiciele rządu i Episkopatu. Marszałek zamieszkał w Pałacu Reprezentacyjnym Rzeczypospolitej i tam doszło do spotkania z biskupem Bandurskim. Główne uroczystości odbyły się 18 kwietnia. Prymas Polski Edmund Dalbor, w asyście licznego duchowieństwa i przybyłych gości, udał się z marszałkiem Piłsudskim na modlitwę do kaplicy Matki Bożej Ostrobramskiej. W lokalu tymczasowej komisji Rządzącej nastąpiło podpisanie aktu przekazującego władzę nad Wileńszczyzną Rzeczypospolitej Polskiej. Uroczystości wojskowe w dniu 19 kwietnia rozpoczęła Msza św. polowa na placu Łukiskim, w miejscu stracenia powstańców 1863 roku, którą celebrował prymas Dalbor w asystencji biskupów Władysława Bandurskiego i Jerzego Matulewicza.15 U stóp ołtarza modlił się marszałek Józef Piłsudski, premier Antoni Ponikowski, licznie zebrani wierni i wojsko. Po Mszy św. wygłosił przemówienie prymas Dalbor. W czasie uroczystości wręczono sztandar 4 pułkowi ułanów. Marszałek Piłsudski udekorował Orderem Virtuti Militari sztandary 81, 83 i 86 pułków piechoty 1 dywizji litewsko - białoruskiej. Virtuti Militari otrzymali także gen. Lucjan Żeligowski i 20 oficerów oraz żołnierzy dywizji litewsko - białoruskiej. Uroczystość zakończyła defilada zgrupowanych wojsk przed Marszałkiem i otaczającymi go dostojnikami.16 Biskup Bandurski sądził, że uroczysty akt przyłączenia Wileńszczyzny do Polski definitywnie zamknie ten rozdział jego życia. W liście do rodziny pisał: "Moja rola skończona na Wileńskiej Ziemi. Swego dokonałem. Teraz mogę się usunąć i czekać" 17. Tak jednak się nie stało.
Biskup Bandurski pozostał w Wilnie, gdzie dalej prowadził działalność duszpasterską , przede wszystkim w środowisku wojskowym i kombatantów. Szczególnie w tych środowiskach pamiętano jak wielką rolę odegrał w pamiętnym 1920 roku. To o tym okresie pisał płk. Zamorski, że "kazania biskupa Bandurskiego powstrzymywały całe oddziały od dezercji. Stwierdzają to najbezstronniejsi świadkowie, bo księża litewscy szowinistycznie usposobieni wobec Polski. Kazania pułkowe, kazania i nabożeństwa wojskowe nie tylko w dni uroczyste, ale i zwykłe, Sam odprawiał. Rekolekcje dla żołnierzy Sam odbywał. Na równi z kapelanami wojskowymi spowiadał żołnierzy i pełnił wszelkie posługi. Nie było wielkiej uroczystości, w czasie której nie przemawiał i nie porywał słuchaczy. Dla Wilna stał się niezbędnym i swoim".18 Mimo ogromnych zasług i popularności żył i mieszkał biskup w Wilnie niezwykle skromnie. Propozycję objęcia sufraganii lubelskiej z niewiadomych powodów odrzucił. Co prawda, postanowieniem komitetu wojskowego Funduszu Ziemskiego w Wilnie otrzymał mały majątek Graużyszki w powiecie oszmiańskim, ale na wieść, że odnaleźli się jego dawni właściciele, zwrócił go. Władze wojskowe, znając trudna sytuację biskupa, kilkakrotnie udzielały mu zapomogi. Mimo ciężkich warunków prowadził jednak - w miarę skromnych środków - działalność charytatywną wśród mieszkańców kresów. Jego działalność i zaangażowanie doceniano nie tylko na kresach. 3 maja 1922 roku otrzymał Order Odrodzenia Polski II klasy. W uzasadnieniu wniosku o nadanie orderu czytamy:
W liście do Zarządu Głównego Związku Strzeleckiego, dziękując za życzenia z okazji nadania Virtuti Militari, biskup pisał: "Dziś, gdy Polska nie zjawą i marzeniem, ale rzeczywistością i wielką rzeczą, jedynym hasłem moim Kościuszkowskie słowa: Obym był zapomniany, byle tylko Polska wolna i wielka była".22 Wkrótce biskup Bandurski został powołany na honorowego członka Związku.23 Nie zważając na pogarszający się stan zdrowia i trudy podróży, biskup Bandurski wyjeżdżał stale w teren, do wojska. Szczególną opieką otaczał pułki stacjonujące na Wileńszczyźnie. Poświęcał i wręczał wraz z marszałkiem Piłsudskim sztandary 1, 6 i 9 pułkom piechoty Legionów oraz 23 pułkowi ułanów Grodzieńskich. Celebrował nabożeństwa i przemawiał w czasie świąt pułkowych. W 1923 roku, przemawiając na placu Łukiskim w czasie Święta Żołnierza, błogosławił zebranych tam żołnierzy i przypominał im, że "wszystkie donioślejsze zwycięstwa Rzeczypospolitej święcone były przez Kościół katolicki jako widome znaki triumfu religii i cywilizacji".24 Obchody trzeciej rocznicy wyzwolenia Wilna, świętowane w październiku 1923 roku, uświetniła uroczystość wręczenia biskupowi Bandurskiemu pamiątkowego krzyża biskupiego w zamian za ten, który przekazał on w 1917 roku na Skarb Narodowy. W skład specjalnie w tym celu powołanego komitetu weszli między innymi gen. Lucjan Żeligowski, rektor uniwersytetu Alfons Parczewski, prezes Aleksander Meysztowicz i prof. Ferdynand Ruszczyc.25 W odezwie do mieszkańców Wileńszczyzny komitet zaapelował o godne uczczenie zasług biskupa: "Są dla Ojczyzny zasługi, które wyróżnić i ocenić w zwykłym trybie życia państwowego nie sposób. [...] Zwracamy się więc dzisiaj do społeczeństwa Ziemi Wileńskiej z wezwaniem do uczczenia takich właśnie zasług Kapłana Patrioty - Ks. Biskupa Bandurskiego [...] Niechaj na piersiach Twego ofiarnego Syna Ojczyzny, Kapłana i Obywatela, strawionych zniczowym ogniem miłości Polski - zawiśnie dar Ziemi Wileńskiej PAMIĄTKOWY ZŁOTY KRZYŻ BISKUPI"26. Apel komitetu spotkał się z żywym odzewem, szczególnie w wojsku. 9 października 1923 roku, po nabożeństwie w katedrze, rektor Uniwersytetu Wileńskiego Alfons Parczewski wręczył biskupowi Bandurskiemu krzyż mówiąc: "Cała Polska kocha Cię, a my uwielbiamy i ubóstwiamy". Na szyi biskupa zawisł złoty krzyż w stylu gotyckim z Matką Bożą Ostrobramską. Na rewersie krzyża widniał napis: "J. E. Ks. Biskupowi Władysławowi Bandurskiemu 1920-1923 - wdzięczna Ziemia Wileńska".27 Biskup Władysław Bandurski utrzymywał ścisłe kontakty z wileńskim środowiskiem akademickim. Czynnie włączył się w obchody 100 - lecia procesu Filaretów zorganizowane przez Koło Polonistów Uniwersytetu im. Stefana Batorego.28 31 października 1924 roku, biskup Bandurski uroczystym nabożeństwem w bazylice archikatedralnej otworzył obchody setnej rocznicy wywiezienia Adama Mickiewicza z Wilna do Rosji. W nabożeństwie wzięli udział przedstawiciele władz miejskich, akademickich, delegacje jednostek wojskowych i organizacje społeczne. Po Mszy św. wyruszył z placu Katedralnego pochód nad brzeg Wilii, gdzie odbyły się dalsze uroczystości patriotyczne ku czci Wieszcza. Po odsłonięciu modelu pomnika Mickiewicza przez marszałka Piłsudskiego, okolicznościowe przemówienie wygłosił biskup Bandurski, "ukochany przez wojsko całe".29 Pięć lat później, w ramach LXXXV Środy Literackiej, dokonano otwarcia Celi Konrada. Biskup Bandurski poświęcił celę i wygłosił okolicznościowe przemówienie.30 25 lipca 1927 roku biskup Władysław Bandurski obchodził czterdziestolecie służby kapłańskiej. W dniu jubileuszu przed jego mieszkaniem stanęła warta honorowa wystawiona przez wileńskiego "Strzelca". Wśród życzeń nadesłanych ze wszystkich stron Polski, były także te chyba najważniejsze, od marszałka Piłsudskiego: "Raczy przyjąć Wasza Ekscelencja szczere, z głębi serca płynące, życzenia w uroczystym dla nas dniu Czterdziestolecia swego Kapłaństwa. Żołnierz Polski zawsze pamiętać będzie, kto złotoustymi słowy rozpalał jeszcze w dniach niewoli serca ludzkie, każąc o świętej miłości Ojczyzny, i kto z Żołnierzem tym w dniach Wielkiej Wojny szedł do rowów strzeleckich, krzepiąc go słowem pociechy. Oby Bóg przez długie jeszcze lata darzyć chciał Waszą Ekscelencję pełnią zdrowia i sił, tak potrzebnych Polsce".31 Wileński Komitet Obchodu 40 - lecia Pracy Kapłańskiej i Obywatelskiej Biskupa Bandurskiego wydał dla uczczenia jubilata okolicznościową publikację, zatytułowaną Krwi ofiarnej cześć! Był to zbiór kazań, odezw, artykułów i listów biskupa z czasów wojny 1914 - 1918, stanowiący próbę podsumowania przez Polskę niepodległości. Schyłek jubileuszowego roku spędził biskup Bandurski - tak jak przed laty, za legionowych czasów - wśród żołnierzy. W wigilię Bożego Narodzenia przybył do 4 pułku ułanów Zaniemeńskich. Biskup złożył wszystkim świąteczne życzenia i "w przepojonych gorącym patriotyzmem słowach porównał obchodzoną obecnie wigilię w wolnej i niepodległej Polsce z wigiliami, święconemi przez naszych dziadów gdzieś na obczyźnie wśród lodowatych pól Sybiru i murów więziennych".32 W 1931 roku rozpoczęto przygotowania do obchodów dwudziestopięciolecia sakry biskupiej ks. Bandurskiego. W Wilnie powołano w tym celu komitet, z gen. Stanisławem Skwarczyńskim na czele.33 Nad uroczystościami jubileuszowymi w Wilnie, które zaplanowano na 10 stycznia 1932 roku, objęli protektorat prezydent Ignacy Mościcki i marszałek Józef Piłsudski. Opracowano szczegółowy program uroczystości, które miały być transmitowane przez wszystkie rozgłośnie Polskiego Radia. 15 grudnia 1931 roku ukazała się drukiem okolicznościowa broszura poświęcona jubilatowi. Dochód z jej sprzedaży przeznaczono na projektowane wydanie - również poświęconego biskupowi Bandurskiemu - zbioru prac polityków, pisarzy i uczestników walk o niepodległość. W dniu jubileuszu, 30 grudnia, biskup Bandurski otrzymał depesze gratulacyjne od prezydenta Rzeczypospolitej, marszałka Piłsudskiego, marszałków obu izb parlamentu, wybitnych osobistości i licznych organizacji. W prostych, żołnierskich słowach zawarł swoje życzenia marszałek Piłsudski: "W 25 rocznicę sakry biskupiej zechce Wasza Ekscelencja przyjąć moje najgorętsze i najserdeczniejsze życzenia dalszych najdłuższych lat pełnej poświęcenia i zasług służby pasterskiej".34 Akademie ku czci jubilata odbyły się w wielu miastach i jednostkach wojskowych. Jednakże zaplanowane na 10 stycznia 1932 roku uroczystości w Wilnie przesunięto, w związku ze złym stanem zdrowia biskupa, na wiosnę. W tym czasie biskup Bandurski wziął udział w przygotowaniach do obchodów dwudziestolecia harcerstwa na Wileńszczyźnie. Zaapelował m. in. o pomoc w wydaniu księgi pamiątkowej ruchu harcerskiego na północno - wschodnich ziemiach Rzeczypospolitej i utworzenia muzeum skautingu. Władze naczelne Związku Harcerstwa Polskiego wyróżniły go za te inicjatywy tytułem Honorowego Harcerza Rzeczypospolitej i Odznaką Wdzięczności.35 Dzięki interwencji biskupa u władz miejskich Wilna harcerze otrzymali grunt i mogli zacząć zbierać fundusze na budowę stanicy. Od dłuższego czasu biskup Bandurski chorował na angina pectoris. Opiekował się nim prof. Januszkiewicz i specjalnie wyznaczona pielęgniarka. Jednak 6 marca 1932 roku, o godz. 20.30 prof. Januszkiewicz mógł tylko - mimo natychmiastowej pomocy - stwierdzić zgon biskupa.36 Do Pałacu Reprezentacyjnego przybyli wojewoda wileński Zygmunt Beczkowski oraz arcybiskup Romuald Jałbrzykowski w towarzystwie biskupa Kazimierza Michałkiewicza. Śmierć biskupa Bandurskiego pogrążyła w smutku całe społeczeństwo, szczególnie zaś wojsko i mieszkańców kresów. W Wilnie powołano komitet organizacyjny uroczystości pogrzebowych, z wojewodą Beczkowskim na cze1e.37 Uchwałą Rady Ministrów pogrzeb miał odbyć się na koszt państwa. Ciało biskupa Bandurskiego spoczęło w otwartej trumnie w kaplicy domowej Pałacu Reprezentacyjnego. Z całego kraju napływały depesze i listy kondolencyjne. Komitet organizacyjny zaapelował do mieszkańców Wilna, "ażeby na znak żałoby wstrzymali się od wszelkich rozrywek i ażeby umilkły orkiestry w lokalach publicznych. Całe miasto w skupieniu czyni przygotowania do oddawania ostatniej posługi zmarłemu". Tysiące mieszkańców Wilna przechodziło w ciszy przed trumną, aby oddać ostatni hołd biskupowi Bandurskiemu. Przed katafalkiem stanęła honorowa warta wojskowa, organizacji paramilitarnych, harcerzy i studentów. 10 marca w godzinach rannych do kaplicy przybyli marszałek senatu Władysław Raczkiewicz, gen. Lucjan Żeligowski i członkowie rządu. Jako pierwszy został złożony wieniec od marszałka Piłsudskiego; na szarfie o barwach Virtuti Militari widniał napis: "Biskupowi Bandurskiemu - Marszałek Piłsudski". Tuż obok złożono drugi wieniec, o barwach narodowych, z napisem: "Ukochanemu Pasterzowi Legjonów - Wojsko Polskie". Wieczorem nastąpiła eksportacja ciała biskupa Bandurskiego z Pałacu Reprezentacyjnego do bazyliki archikatedralnej.38 Kondukt prowadził arcybiskup Romuald Jałbrzykowski, któremu asystowali biskupi Łukomski i Przeździecki. Trumnę nieśli członkowie rządu i najwybitniejsi obywatele Wilna, a za nią podążali harcerze, organizacje społeczne, najbliższa rodzina, przedstawiciele najwyższych władz państwowych, delegacje wojska (dziewięciu pułków piechoty Legionów, 1 i 2 pułków- szwoleżerów, 7 i 11 pułków ułanów, 1, 2 i 3 pułków artylerii legionowej oraz 1 batalionu saperów legionowych) i mieszkańcy Wilna. Wśród bicia dzwonów wniesiono trumnę do bazyliki, ustawiając ją na katafalku w nawie głównej, przed wielkim ołtarzem. Ceremonię zakończyły nieszpory żałobne. Na ręce arcybiskupa Jałbrzykowskiego nadeszła, za pośrednictwem nuncjatury, depesza z Watykanu: "Ojciec Święty boleśnie odczuł wiadomość o śmierci biskupa Bandurskiego. Błaga Boga o wieczne odpoczniecie dla duszy Zmarłego i upoważnia Waszą Ekscelencję wyrazić rodzinie Zmarłego kondolencje". 11 marca 1932 roku rozpoczęły się uroczystości pogrzebowe w bazylice katedralnej. Około godziny 10.00 przybyli prezydent Rzeczypospolitej Ignacy Mościcki, premier Aleksander Prystor, marszałkowie obu izb parlamentu, ministrowie, generalicja, duchowieństwo, przedstawiciele organizacji i stowarzyszeń. Nieobecnego w kraju marszałka Piłsudskiego reprezentował gen. D. Konarzewski. Po powitaniu zgromadzonych pododdziałów prezydent zajął miejsce na specjalnie wzniesionym podium. W imieniu rządu pożegnał biskupa Bandurskiego minister wyznań religijnych i oświecenia publicznego Janusz Jędrzejewicz. Po przemówieniu ministra Jędrzejewicza, w imieniu mieszkańców Wilna mowę pożegnalną wygłosił prezydent miasta Folejewski.39 Część liturgiczna pogrzebu odbyła się w bazylice. Pontyfikalną Mszę św. celebrował arcybiskup Jałbrzykowski w asyście zgromadzonych księży biskupów. Kazanie wygłosił rektor uniwersytetu ks. prof. Falkowski. Po Mszy św. legioniści zanieśli trumnę do krypty w lewej nawie bazyliki, pod kaplicą św. Piotra i Pawła. Rozległo się hasło Wojska Polskiego, a następnie odegrano hymn narodowy. Zgrupowane na placu pododdziały prezentowały broń. Na Górze Bouffałowej artyleria oddała salwę honorową40. "Wierne miasto" zawsze pamiętało o swoim duszpasterzu. Uroczyście obchodzono rocznice śmierci wielkiego kapłana i społecznika. W 1938 roku w wileńskiej bazylice odbyła się uroczystość odsłonięcia pomnika duszpasterza wojsk Litwy Środkowej, którego dokonał minister oświecenia publicznego i wyznani religijnych Wojciech Świętosławski. Pomnik dłuta Stanisława Horno - Popławskiego stanął w krypcie, w której spoczęły szczątki biskupa Bandurskiego. Przedstawiał postać biskupa, wykutą w ciemnoczerwonym granicie, stojącą na czarnym cokole, zdobionym sztandarami i orłami legionowymi.41 W czasie uroczystości patriotycznych, kombatanckich i harcerskich składano hołd u jego grobu, w podziemiach bazyliki wileńskiej. Wojna, okupacja niemiecka i sowiecka otwierają okres "internowania" biskupa Bandurskiego. Sowieccy żołnierze spenetrowali podziemia bazyliki wileńskiej. Pod komunistycznym panowaniem, działalność niepodległościowa polskiego biskupa - przyjaciela marszałka Piłsudskiego, okryta była zmową milczenia. Zamurowano okienko - wziernik do krypty w której spoczywał biskup. W latach 1953 - 1989 bazylika wileńska zamieniona była na galerię sztuki. W 1992 roku, po odzyskaniu niepodległości przez Litwę, podczas wizyty w Wilnie, biskup polowy Wojska Polskiego Sławoj Leszek Głódź zainteresował się grobem biskupa Bandurskiego. Litewskie władze kościelne wyraziły zgodę na czynności ekshumacyjno - identyfikacyjne, które przeprowadzono 18 czerwca 1996 roku.42 Szczątki biskupa Bandurskiego przeniesiono do nowej, metalowej trumny, którą następnie ustawiono w krypcie, z wejściem za głównym ołtarzem bazyliki. Nie było to godne miejsce spoczynku dla kapłana tak wielce zasłużonego dla niepodległości. Powzięto decyzję sprowadzenia szczątków duszpasterza Legionów z Wilna do katedry polowej Wojska Polskiego w Warszawie, miejsca szczególnego dla każdego żołnierza.43 3 sierpnia 1996 roku Mszę św. w bazylice wileńskiej celebrował ks. biskup Głódź wraz biskupem Tunatisem. Wartę honorową u trumny biskupa Bandurskiego pełnili polscy oficerowie. Po uroczystościach pożegnalnych w bazylice, przy dźwiękach Pierwszej Brygady, przez Ostrą Bramę, kondukt udał się na Rossę. Tu nastąpiło ostateczne pożegnanie biskupa Bandurskiego z "wiernym miastem".44 15 sierpnia 1996 roku, w Święto Żołnierza, Hetman Serc Żołnierskich spoczął w katedrze polowej Wojska Polskiego w Warszawie. Przypisy: 1 Bandurski Władysław, [w:] "Polski Słownik Biograficzny". T. 1, Kraków 1935, s. 263 - 264; Władysław Bandurski, [w:] Słownik Polskich Teologów Katolickich 1918 - 1981. T. 5, Warszawa 1983, s. 67-69; Andrzej CzesławŻak, Służba dla Rzeczypospolitej kapłaństwem jest...Życie i działalność duszpasterska księdza biskupa Władysława Bandurskiego, Warszawa 1992. 3 Ferdynand Ruszczyc, Dziennik. W Wilnie 1919 - 1932. Cz. 2, Warszawa 1996, s. 109; Dom Żołnierza w Wilnie, "Żołnierz Polski" Nr 196 z 18 grudnia1920, s. 6. 4 Żak, op. cit., s. 31. 5 Władysław Niekrasz, Harcerze w bojach w latach 1914 - 1911. Cz. 2, Warszawa 1931, s. 110 - 111. 6 Biskup Bandurski pociesza ludność, "Żołnierz Polski" Nr 20 z 14 maja 1922, s. 18; Biskup Bandurski pociesza ludność, "Polska Zbrojna" Nr 120 z 6 maja 1922, s. 1. 7 Pomoc dla zdemobilizowanych inwalidów na Wileńszczyźnie, "Żołnierz Polski" Nr 42 z października 1922, s. 16 - 17; Komitet Wileński, "Djarjusz oficera rezerwy 1923". Warszawa 1922, s. 207. 8 Ruszczyc, op. cit., s. 179-180. 9 Uroczystość Grodzieńskiego pułku strzelców, "Żołnierz Polski" Nr 38 z 18 czerwca 1921, s. 12; Jerzy Dąbrowski, Zarys historii wojennej 81-go pułku Strzelców Grodzieńskich, Warszawa 1928, s. 47. 10 Wacław Jędrzejewicz, Józef Piłsudski 1867-1935, Londyn 1986, s. 119; Wacław Jędrzejewicz, Janusz Cisek, Kalendarium życia Józefa Piłsudskiego, T. II, Wrocław 1994, s. 281 - 282. 11 Rocznica oswobodzenia, "Żołnierz Polski" Nr 6 z 16 października 1921, s.15; Wilno Wyzwolone. Jednodniówka nakładem Komitetu Wileńskiego uczczenia rocznicy 9 października 1921, s.1. 12 Centralne Archiwum Wojskowe (dalej; CAW), Krzyż Walecznych, svgn., KW 4/598; "Dziennik Personalny Ministerstwa Spraw Wojskowych" Nr 43 z 27 grudnia 1921, s.1746. 13 Żak, op. cit., s. 34. 14 List bp. W. Bandurskiego, z 16 kwietnia 1924 r., do Maryli Krugerowej, s. 2. Z prywatnych zbiorów p. Władysławy Rothowej. 15 Wojskowa uroczystość w Wilnie, "Polska Zbrojna" Nr 105 z 21 kwietnia 1922, s. 4; Ruszczyc, op. cit., s. 180. 16 111-cia rocznica wyzwolenia Wilna, "Polska Zbrojna" Nr 114 z 30 kwietnia 1922, s. 3. 17 List bp. W. Bandurskiego do rodziny Krugerów, s. 2. Z prywatnych zbiorów p. Władysławy Rothowej. 18 Żak, op. cit., s. 36. 19 Archiwum Akt Nowych w Warszawie (dalej: AAN), Ministerstwo Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego, sygn. 454, s. 111, 122. Ostatecznie dopiero w 1925 r. bp Bandurski otrzymał stałą pensję. Patrz: CAW, Akta Personalne, sygn. ap. 9643; Dożywotnia pensja honorowa dla ks. biskupa Bandurskiego, "Żołnierz Polski" Nr 28 z 12 lipca 1925, s. 16. 20 AAN, Kancelaria Cywilna Naczelnika Państwa, sygn. 130, k. 7. 21 CAW, Virtuti Militari, sygn. 9-609; Odznaczenie biskupa Bandurskiego, "Polska Zbrojna" Nr 160 z 17 czerwca 1922, s. 3. 22 List biskupa Bandurskiego do Zarządu Głównego Związku Strzeleckiego, "Strzelec" 1922, Nr 11, s. 29. 23 Drugi doroczny zjazd delegatów Związku Strzeleckiego, "Polska Zbrojna" Nr 338 z 12 grudnia 1922, s. 5. 24 W garnizonie Wilno, "Żołnierz Polski" Nr 36 z 9 września 1923, s. 15. 25 Obchód rocznicy wileńskiej, "Polska Zbrojna" Nr 270 z 3 października 1923, s. 4; cit., s. 232, 253 26 CAW, Akta Personalne, sygn. ap. 9643. 27 Ruszczyc, op. cit., s. 254; Złoty krzyż dla ks. Biskupa Bandurskiemu, "Polska Zbrojna" Nr 290 z 23 października 1923, s. 4; Wręczenie złotego krzyża ks. biskupowi Bandurskiemu, "Żołnierz Polski" Nr 43 z 28 października 1923, s. 15. 28 Księga Pamiątkowa ku uczczeniu CCCL Rocznicy założenia i wskrzeszenia Uniwersytetu Wileńskiego, T. II, Wilno 1922, s. 14 - 15; Księga Pamiątkowa Koła Polonistów Słuchaczów Uniwersytetu Stefana Batorego w Wilnie 1922 - 1932, Wilno 1932, s. 227. 29 Ruszczyc, op. cit. , s. 292; Odsłonięcie pomnika Mickiewicza w Wilnie, "Polska Zbrojna" Nr 300 z 1 listopada 1924, s. 2. 30 Ruszczyc, op. cit., s. 494 - 495. 31 Józef Piłsudski, Pisma zbiorowe, T. 9, Warszawa 1937, s. 77; Jubileusz ks. biskupa Bandurskiego, "Żołńierz Polski" Nr 32 z 7 sierpnia 1927, s. 625. 32 M. Z., Wigilja u 4 p. ułanów zaniemieńskich, "Żołńierz Polski" Nr 4 z 22 stycznia 1928, s. 74. 33 Ruszczyc, op. cit., s. 599, 605; Jubileusz kapłański ks. biskupa Bandurskiego. Uroczysty obchód 25 - lecia święceń biskupich, "Polska Zbrojna" Nr 288 z 22 października 1931, s. 2; Jubileusz Pasterza duchowego obrońców Ojczyzny. Odezwa komitetu uczczenia 25 lecia sakry biskupiej J. E. Biskupa D - ra Władysława Bandurskiego, "Polska Zbrojna" Nr 334 z 7 grudnia 1931, s. 4; Z Komitetu wykonawczego uczczenia 25 - lecia sakry biskupiej dr. Władysława Bandurskiego, "Polska Zbrojna" Nr 341 z 14 grudnia 1931, s. 16. 34 Piłsudski, op. cit., s. 323-324. 35 Naczelnictwo Związku Harcerstwa Polskiego. Wiadomości Urzędowe, Warszawa 1932, s. 1, 61 - 62; Z ZHP, "Harcmistrz"1932, nr 2, s. 21. 36 Zgon ks. biskupa Władysława Bandurskiego, "Polska Zbrojna" Nr 68 z 8 marca 1932, s. 33. 37 Cała Polska w żałobie. Po zgonie wielkiego kapłana -żołnierza i patrioty, "Polska Zbrojna" Nr 69 z 9 marca 1932, s. 1. 38 Nad trumną pasterza Legjonów, "Polska Zbrojna" Nr 71 z 11 marca 1932, s. 1. 39 Pogrzeb ś. p. ks. biskupa Bandurskiego w Wilnie wielką manifestacją narodową i państwową. P. Prezydent Rzplitej i członkowie rządu na uroczystościach żałobnych, "Polska Zbrojna" Nr 72 z 12 marca 1932, s. 3. 40 Pogrzeb ś. p. ks. biskupa dr. Władysława Bandurskiego, "Monitor Polski" Nr 53 z 11 marca 1932, s.10. 41 Z Polski, "Wiarus" Nr 23 z 4 czerwca 1938, s. 683; Juljusz Kłos, Wilno. Przewodnik krajoznawczy, Wilno 1928, s. 128. 42 Wiesław Jan Wysocki, Andrzej Czesław Żak, Biskup Władysław Bandurski. Pruszków 1997, s. 128. 43 Ibidem, s. 133. 44 Ibidem, s.134-135. NG 9 (498) |
Andrzej Czesław Żak, doktor nauk humanistycznych, autor 6 i współautor 13 publikacji książkowych, blisko 70 artykułów naukowych i publicystycznych. Specjalizuje się w historii wojskowości, od 11 lat zawodowo związany z resortem Obrony Narodowej, obecnie dyrektor Gabinetu Politycznego Ministra Obrony Narodowej.
Po odzyskaniu niepodległości w listopadzie 1918 r., biskup Bandurski nie powrócił już na stałe do Lwowa, gdzie w latach 1906-1914 r. był sufraganem i piastował liczne stanowiska diecezjalne1. Mimo, że nie był oficjalnie kapelanem Wojska Polskiego faktycznie prowadził działalność duszpasterską wśród żołnierzy oraz ludności polskiej na Spiszu i Orawie. Po wyzwoleniu Wilna 9 października 1920 r. przez oddziały gen. Lucjana Żeligowskiego, na życzenie marszałka Piłsudskiego, powołano biskupa Bandurskiego na biskupa polowego wojsk Litwy Środkowej2. W końcu listopada 1920 r. biskup Władysław Bandurski przybył do Wilna. Początkowo zamieszkał przy ulicy Wielkiej nr 4, a następnie przeprowadził się do przyznanego mu mieszkania w pałacu Reprezentacyjnym Rzeczypospolitej.
W uzasadnieniu nadania czytamy: "Ks. Bandurski od początku istnienia Oddziałów Polskich jest jednym z pierwszych dostojników Kościoła, który niesie otuchę religijną i moralną żołnierzowi w okopach pierwszej linii, niejednokrotnie narażając przy tem swoje zdrowie i życie".12 6 listopada 1921 roku odznakę Krzyża Walecznych wręczył biskupowi gen. Lucjan Żeligowski w obecności generałów Daniela Konarzewskiego i Mikołaja Osikowskiego, delegacji pułków i oddziałów stacjonujących na Wileńszczyźnie. Jak odnotowała ówczesna prasa, "w tych historycznych dla wileńskich kresów czasach ks. biskup Bandurski zapisał jedną więcej kartę swego pełnego poświęcenia i twardej pracy żywota".13
W kilka dni po uroczystościach wileńskich doszło do pogwałcenia przez oddziały litewskie strefy neutralnej. Ostatecznie Polacy wyparli oddziały litewskie. Ucierpiała miejscowa ludność polska. Na wieść o wydarzeniach na granicy biskup Bandurski udał się do strefy neutralnej z wizytą duszpasterską. Od miejscowości Podbrodzie towarzyszyła biskupowi honorowa eskorta. Miejscowi chłopi witali go chlebem i solą (...)
"Ksiądz Biskup Bandurski od roku pracuje z niespożytą energią, z całkowitym oddaniem się sprawie zdobycia Wileńszczyzny dla polskości, nie bacząc na trudy. Potęgą słowa swego osiągnął wielkie rezultaty około podniesienia świadomości narodowej oraz obowiązków obywatelskich i państwowych. Całokształt jego pracy dla Państwa zarówno w dobie przedwojennej jak i podczas wojny świadczy o prawie księdza biskupa Bandurskiego do tytułu jednego z najbardziej zasłużonych pracowników dla odrodzenia Ojczyzny i pomnożenia jej chwały".20 Z terenu całego kraju napłynęły do Wilna telegramy gratulacyjne i adresy. Jeszcze nie przebrzmiały echa nadania biskupowi Bandurskiemu Orderu Odrodzenia Polski, gdy został uhonorowany, jako jedyny spośród biskupów okresu międzywojennego, najbardziej cenionym Orderem Virtuti Militari V klasy.21