Mirosław Gajewski

Rymszany

Nadal podróżujemy po północnych kresach dawnej międzywojennej Rzeczypospolitej. Ubiegłym razem zwiedziliśmy Smołwy, teraz wyruszamy w kierunku południowym - do Rymszan.

Sylwetka regionu

Rymszany (lit. Rimđë) to obecnie centrum parafialne i gminne, należące do rejonu ignalińskiego. Jest to jedno z tych miasteczek przygranicznych, nękanych bezrobociem i ciągle zmniejszającą się liczbą stałych mieszkańców. W odróżnieniu od sąsiednich "polskich" Smołw i Mejkszt, Rymszany mają raczej charakter litewski, chociaż ludność polska i tu stanowi znaczący odsetek. Miasteczko jest rozrzucone na brzegu niedużego, lecz uroczego jeziora Ilgis. Wzgórze kościelne góruje nad resztą miasteczka i niczym latarnia morska rozsiewająca światło, emanuje duchem wiary po tym kraju lasów i jezior. Teren rymszański, jak i większość ziem Litwy północno - wschodniej, pokryty jest mnóstwem jezior i drobnych jeziorek, bagien, a także częściowo (zwłaszcza północna część parafii) lasem. Największe z jezior to Opiwarda, Pruckie (linie brzegowe obu stanowią granicę państwową Litwy), Dzisnieńskie, Alksnas. Niektóre z jezior otoczone są licznymi bagnami i topieliskami, co nie jest pożądanym elementem dla potencjalnych turystów lub urlopowiczów, za to jest rajem dla mieszkańców, owe jeziora są podobno wyjątkowo rybne. Jeszcze jednym charakterystycznym elementem ziemi rymszańskiej jest niespotykana na Wileńszczyźnie mnogość i wielkość sadów owocowych. Drzewka jabłoniowe porastają ogromne, wielohektarowe połacie ziemi, sprawia to wrażenie, że się znajdujemy gdzieś w słonecznej Mołdawii czy Ukrainie.

Uprawiane niegdyś na skalę przemysłową owoce, trafiały na stoły mieszkańców Litwy i byłego ZSRR. Obecnie "podrymszańskie" jabłka stały się nikomu niepotrzebne, zaś ogromne sady stoją zaniedbane wśród falującej na wietrze pokrzywy i innych chwastów. Promotorem sadownictwa na tych terenach był osiadły tu na przełomie XIX i XX wieków pan Adam Hrebnicki (1857 - 1941), znany później jako profesor i słynny botanik - pomolog. Na otrzymanym od teścia skrawku ziemi (14 ha), założył sad owocowy (głównie jabłonie), wybudował nieduży dworek i zajął się badaniem drzewek owocowych. Ze względu na piękność sadu, to miejsce nazwano po prostu Rajem i nazwa ta istnieje dotychczas. W obecnym "Raju na ziemi", prócz założonego jeszcze przez Hrebnickiego sadu owocowego (teraz już zaniedbanego), znajduje się także muzeum i pomnik tego słynnego polskiego badacza. Raj znajduje się w odległości kilku kilometrów od Rymszan, niedaleko osiedla Dukszty.

Dzieje osiedla

Okolice teraźniejszych Rymszan kryją w sobie wiele zabytków prehistorycznych. Znajdziemy tu kilka grodzisk (m. in. w miejscowości Puszki, koło Dukszt itp.), cmentarzyska kurhanowe i inne obiekty archeologiczne. Wszystko to świadczy o dawnych dziejach tego regionu i stanowi jedyne źródło poznania ówczesnej historii. Większość grodzisk pochodzi z czasów wczesnego średniowiecza, z okresu częstych wojen i licznych konfliktów m.in. pomiędzy rosnącymi na sile lokalnymi książętami. Tereny te także na pewno były obiektem częstych napadów ruskich wojsk i oddziałów krzyżackich z Inflant. Za czasów Wielkiego Księstwa Litewskiego te tereny należały do wielkiego księcia, a później i do króla. Była to ziemia państwowa, tzw. królewszczyzna. Wójtostwo Rymszany było częścią składową ogromnego starostwa daugieliskiego. Takim starostwem, których w kraju było dużo - większych i mniejszych, administrował wybierany przez króla starosta. Pierwszym znanym starostą daugieliskim był wojewoda połocki Olbracht Gasztołd. Starostwo daugieliskie otrzymał on od króla Zygmunta I Starego w 1514 roku. Po śmierci Olbrachta starostwem władał jego syn Stanisław Gasztołd, lepiej znany jako pierwszy mąż pięknej Barbary Radziwiłłówny. Po śmierci administrowała wdowa Barbara, a po jej romansie i późniejszym ślubie z królem Zygmuntem Augustem Daugieliszki znowu stały się królewszczyzną oddaną innym właścicielom. Wiadomo, że na przeciągu XVII - XVIII wieków starostwem władali przedstawiciele rodów Podbereskich, Chodkiewiczów, Paców i w końcu Platerów. Według rejestrów podymnych z roku 1690 wójtostwo rymszańskie liczyło zaledwie 10 dymów, co mogło być skutkiem niedawnego najazdu Szwedów i wojsk rosyjskich z kozakami na czele w latach 1655 - 1660. W 1690 roku właścicielem Rymszan był Feliks Jan Pac, podkomorzy WKL. Ziemia ta ucierpiała także podczas wojny północnej i późniejszego przemarszu wojsk Napoleona w 1812 roku. W końcu XVIII wieku kościelna wieś Rymszany liczyła zaledwie 7 gospodarstw i około 50 mieszkańców. W tymże okresie Rymszany i okolice oddano na własność dla rodziny Platerów, którzy tymi ziemiami władali do połowy XIX wieku, do chwili zabrania Rymszan do skarbu państwa, od ostatniego właściciela Konstantego Platera. Ciekawostką jest to, że w końcu XVIII wieku, w stosunku do Rymszan używano niekiedy także nazwy Janów. Nieduże Rymszany, będące przez długi okres wsią kościelną, w XIX wieku powoli zaczęły stawać się miasteczkiem. Przy dość ludnym trakcie z Jezioros do Widz rozwijał się handel, w osiedlu pojawiło się sporo Żydów. Już w 1865 roku otwarto tu początkową wiejską szkołę, do której w 1877 roku uczęszczało 62 uczniów. W końcu XIX wieku Rymszany liczyły ponad setkę mieszkańców. Spisy ludności parafii rymszańskiej z początków XX wieku świadczą o przewadze na tych terenach ludności litewskiej. Najczęściej spotykane nazwiska litewskie to - Paukszta, Panawa, Umbras, Cycenas, Dubaka, Bubul, Kardelis, Tołoczko. Polskie nazwiska, chociaż są nieliczne, jednak stanowią około 20% ogółu ludności - są to np. Żuromski, Zahorski, Bohuszewicz, Waszkiewicz, Kondratowicz.

W pobliżu Rymszan trwały walki podczas I wojny światowej. Świadczą o tym zbiorowe mogiły żołnierzy niemieckich koło wsi Antalga i Nagrany. W latach 1915 - 1918 Niemcy zbudowali kolejkę wąskotorową Dukszty - Druja, która przechodziła właśnie przez Rymszany. W okresie międzywojennym miasteczko znalazło się w granicach państwa polskiego, należało do powiatu brasławskiego. Rymszany liczyły około 200 mieszkańców. Osiedle składało się z dwóch ulic, miało kilka sklepów, pocztę, szkołę, posterunek policji.

Kościół w Rymszanach

Jak twierdzą źródła archiwalne, kapliczka w Rymszanach istniała już na początku XVIII wieku. Prawdopodobnie była zbudowana przez któregoś z zarządców starostwa Daugieliszki, może przez kogoś z przedstawicieli rodziny Paców, bo to oni w tym okresie byli gospodarzami Rymszan i okolic. Pierwszy drewniany kościół w Rymszanach powstał podobno w 1743 roku. Była to zapewne nieduża budowla, kryta słomą lub gontem, ze skromnym wystrojem wnętrz. Owy kościół uzyskał status filii parafii dryświackiej, a po jakimś czasie - daugieliskiej. Proboszcz kościoła był utrzymywany kosztem właścicieli starostwa. Wiadomo, że Platerowie, otrzymawszy Rymszany w końcu XVIII wieku, zobowiązali się wypłacać dla miejscowego proboszcza 75 rubli w srebrze rocznie. Filialny kościół pw. św. Trójcy w Rymszanach został częściowo przebudowany w 1803 roku kosztem tychże Platerów, zaś naprawiany w 1872 roku już kosztem miejscowych parafian.

Około 1905 roku powstała samodzielna parafia rymszańska. Utworzono ją z terenów należących dawniej do parafii widzkiej, dryświackiej i daugieliskiej. W tym okresie trwała też budowa nowego kościoła w Rymszanach. Ówczesny proboszcz rymszański ks. Jan Burżo z ofiarną pomocą swych parafian prawdopodobnie około 1905 roku rozpoczął budowę nowego drewnianego kościoła. Jednonawowa, z jedną wieżą budowla, została ukończona w 1908 roku. W 1910 roku sprowadzono nowe organy. Kościół miał 3 ołtarze - główny ołtarz z obrazem św. Trójcy pędzla malarza Feliksa Cichockiego, wykonany w 1903 roku. Kościół ten przetrwał do naszych dni i nadal służy parafianom.

W czasie wojny światowej w okolicach Rymszan trwały zacięte walki. Możliwie, że przez jakiś czas kościół był wykorzystywany dla celów wojskowych, gdyż ks. Burżo był wypędzony przez Niemców ze swej świątyni i plebanii.

Za "polskich czasów" życie religijne w Rymszanach mogło się rozwijać bez żadnych większych przeszkód. Działały różne organizacje kościelne, m. in. Bractwo Różańcowe, Bractwo Trzeźwości. Jako że parafia w większości była zamieszkana przez Litwinów, działało tu kilka stowarzyszeń o charakterze narodowym (Bractwo św. Kazimierza). W 1926 roku parafia liczyła 2682 wiernych, z czego grubo ponad 2 tysiące stanowili Litwini. Zresztą posługę kapłańską w okresie międzywojennym w Rymszanach pełnili księża Litwini. Do narodowości litewskiej przyznawali się ks. Burżo, ks. Dauksza. Polakiem był tylko ks. Piotr Mańkowski (w Rymszanach pracował od 1932 roku), z którym podobno trochę konfliktowali miejscowi Litwini. W 1927 roku na terenie parafii rymszańskiej żyło 267 innowierców, z czego 158 osób stanowili Żydzi, 63 osoby prawosławni, resztę - staroobrzędowcy. Żydzi w miasteczku mieli synagogę. W parafii działało 5 szkół początkowych. Za okres posługi duszpasterskiej w Rymszanach księdza Daukszy, odnowiono budynek kościelny, ogrodzono go kamiennym murem, wyremontowano plebanię, założono nowy cmentarz parafialny.

Tyle pokrótce o historii miasteczka Rymszany i okolic.

Na zdjęciach: Raj, dom Adama Hrebnickiego, obecnie muzeum, sierpień 2001 r., Kościół w Rymszanach, sierpień 2001 r.

Fot. Waldemar Dowejko


Źródła archiwalne i literatura:

1. CVIA (Państwowe Archiwum Historyczne w Wilnie) -

f. 604 ap. 1 - 4203;

f. 604 ap. 4 - 1074;

f. 604 ap. 5 - 3888, 3889, 3891, 3912, 3913, 3914, 3916, 3917.

2. Kviklys B. Lietuvos bażnycios, 5 tomas, 2 dalys - Chicago, 1986;

3. Rachuba A. Metryka Litewska: rejestry podymnego WKL., woj. wileńskie - Warszawa, 1989.

NG 38 (527)