| Marta Romanowska
Najwybitniejsza osobowość okresu
"Kiedyś był tu oddech na szybach, zapach pieczeni, ta sama twarz w lustrze. Teraz jest muzeum. Wytępiono florę podłóg, opróżniono kufry, pokoje zalano woskiem. Całymi dniami i nocami otwierano okna. Myszy omijają ten zapowietrzony dom. Łóżko zasłano porządnie. Ale nikt nie chce spędzić tu ani jednej nocy. Między jego szafą, jego łóżkiem a jego stołem - biała granica nieobecności, ścisła jak odlew ręki." 1 Zbigniew Herbert, Dom poety Jak już informowaliśmy naszych Czytelników 25 września br. z inicjatywy Instytutu Polskiego w Wilnie, Katedry Filologii Polskiej WUP i Muzeum Stanisława Wyspiańskiego w Krakowie na Wileńskim Uniwersytecie Pedagogicznym odbył się wykład Marty Romanowskiej, poświęcony Stanisławowi Wyspiańskiemu i działalności muzeum jego imienia. Poniżej zamieszczamy skróconą wersję refetaru, za udostępnienie którego autorce serdecznie dziękujemy. Stanisław Wyspiański (1869 - 1907)
Zajmował się malarstwem, rzeźbą i grafiką, projektował także polichromie kościołów, witraże, rozmaite wnętrza, wraz z detalicznym ich wyposażeniem, szatę graficzną książek i pism artystycznych, afisze. Był autorem inscenizacji teatralnych, projektantem scenografii i kostiumów do własnych dramatów, eksperymentował z oświetleniem scenicznym. Zajmował się konserwacją zabytkowych polichromii i witraży kościołów krakowskich. Jako urbanista przygotował projekt przebudowy Wawelu. Posługiwał się perfekcyjnie techniką pastelu, rzadziej olejną, chętnie stosował mieszane techniki graficzne. Pracował samodzielnie, nie stworzył własnej pracowni, niemniej pod koniec życia został profesorem malarstwa religijnego i dekoracyjnego w krakowskiej Akademii Sztuk Pięknych. Chętnie współpracował z rzemieślnikami realizującymi jego projekty sztuki użytkowej, scenografii i typografii. Zmarł w Krakowie, 28 listopada 1907 roku. Jego pogrzeb stał się wielką publiczną manifestacją narodową tłumnie przybyłych do Krakowa Polaków z trzech zaborów. Został pochowany w krypcie zasłużonych dla kultury polskiej w kościele na Skałce w Krakowie. Muzealnik o mecenacie dawniej i dziś Muzeum Stanisława Wyspiańskiego jest Oddziałem Muzeum Narodowego w Krakowie. Zostało otwarte w siedemdziesiątą szóstą rocznicę śmierci artysty - 28 listopada 1983 roku. Inicjatywę stworzenia odrębnego Oddziału - Muzeum Wyspiańskiego podjęto w latach siedemdziesiątych. Dzięki ofiarności społeczeństwa udało się zgromadzić dla przyszłego Muzeum wiele pamiątek osobistych artysty, druków autorskich poety, archiwalnych publikacji i fotografii. Trzon ekspozycji stanowił jednak niezmiennie zasób własny Muzeum Narodowego w Krakowie, mogącego się pochwalić najbogatszą kolekcją prac artysty w Polsce. Dzieje tej kolekcji sięgają końca XIX wieku, trwają przez cały wiek XX z nadzieją na kontynuację w XXI wieku. Począwszy od 1899 roku prace artysty były pozyskiwane przez Muzeum Narodowe w Krakowie drogą zakupów muzealnych, darów, przekazów, depozytów i zgodnie ze statutem Muzeum inwentaryzowane, zabezpieczane i udostępniane. Ranga Stanisława Wyspiańskiego w kulturze narodowej, jakość i wielkość kolekcji zgromadzonej w krakowskim Muzeum na przestrzeni 100 lat zadecydowały o powołaniu w 1983 roku samodzielnego Oddziału Muzeum Narodowego - Muzeum Wyspiańskiego. Muzeum mieści się przy ulicy Kanoniczej 9 w Krakowie w zabytkowej klasycystycznej kamienicy, odnowionej wysiłkiem Społecznego Komitetu Odnowy Zabytków Miasta Krakowa przez Pracownie Konserwacji Zabytków /PKZ/. Pokaźny trzon kolekcji prac Wyspiańskiego prezentowanych i zgromadzonych w Muzeum artysty to dary, jedna z najwyżej cenionych form pozyskiwania prac artystów do zbiorów narodowych. Pierwszym darczyńcą pracy Wyspiańskiego był znany litograf krakowski Zenon Pruszyński, który w 1902 roku podarował do zbiorów Muzeum Narodowego w Krakowie pierwszą grafikę artysty. W następnym roku wybitny architekt krakowski Tadeusz Stryjeński ofiarował projekt witraża mariackiego - Cnoty i Występki. Także i sam Wyspiański przekazał w 1905 roku Muzeum dwa swoje monumentalne projekty witraży Wawelskich - Św. Stanisław i Henryk Pobożny, a razem z Józefem Mehofferem ich wspólny Projekt okna mariackiego do krakowskiej Bazyliki Mariackiej. W 1908 r. na mocy testamentu artysty , w Muzeum Narodowym znalazła się część jego wstępnych projektów do polichromii i witraży kościołów krakowskich. W 1909 r., Teodor i Zeneida Duninowie podarowali pastelowy portret "Dziewczynka w niebieskim kapeluszu". W 1910, również na mocy testamentu artysty , Muzeum otrzymało jego księgozbiór, liczący ok. 550 woluminów, przywieziony z podkrakowskich Węgrzyc, ostatniego domu artysty. W roku 1915, ciotka artysty , Joanna Stankiewiczowa, wieloletnia oddana opiekunka, przekazała szkicowniki, rysunki, pamiątki rodzinne i osobiste przedmioty artysty pochodzące z całego jego życia. W 1916, rodzeństwo Adolfa Sternschussa ofiarowało zespół rysunków i grafik. W 1920 roku, Muzeum Narodowe w Krakowie stało się właścicielem kolekcji przekazanej przez Feliksa Jasieńskiego Mangghę . Cechą tej niezwykłej kolekcji była nie tylko niespotykana liczba zebranych dzieł, ale także ich wysoka ranga artystyczna . Wyznaczyła ona odtąd kryteria pozyskiwania dzieł sztuki w Muzeum Narodowym i wytyczyła nowe profile zbiorów. W kolekcji, w gronie młodopolskich modernistów , znalazło się też miejsce dla Stanisława Wyspiańskiego zgodnie z jego rangą w kulturze narodowej i upodobaniami kolekcjonera. Ze zbioru Mangghi pochodzą: pastelowe widoki na Kopiec Kościuszki, Pejzaże Krakowa, Autoportrety i Portrety rodzinne, przyjaciół, znajomych, projekty polichromii do wnętrz kościołów, grafiki, rysunki, autografy Wyspiańskiego. W 1930 i 1933 roku na mocy zapisów : Zygmunta Ehrenpreisa i Stanisława Tomkowicza w Zbiorach Narodowych znalazły się rysunki artysty z wycieczek inwentaryzacyjnych po Małopolsce oraz z artystyczno edukacyjnej podróży po Europie. W 1935, Wanda Mamertyna Jasieńska zapisała Muzeum pastelowy "Portret aktorki Władysławy Ordon Sosnowskiej w roli "Krasawicy" w "Bolesławie Śmiałym". W 1937, od Wandy Chmielowej Muzeum otrzymało pastelowy portret Adama Chmiela - krakowskiego archiwisty, doradcy naukowego i powiernika artysty. Podczas II wojny światowej prace Wyspiańskiego w zbiorach Muzeum Narodowego nie uległy zniszczeniu ani uszczupleniu. W 1946 roku, tuż po hitlerowskiej okupacji do zbiorów muzealnych trafiła pokaźna kolekcja rzemiosła artystycznego projektowanego przez Wyspiańskiego. Przekaz pochodził od wielce zasłużonego mecenasa artysty prof. Juliana Nowaka, który ocalił ze zdewastowanego podczas i po okupacji Domu Towarzystwa Lekarskiego w Krakowie, detale wyposażenia, projekty, modele i makiety sprzętów autorstwa Wyspiańskiego, ofiarował również jego rysunki i bezcenny pastelowy Projekt witraża "Apollo" w skali 1:1. W latach pięćdziesiątych Miejskie Archiwum Państwowe przekazało Muzeum wielkoformatową dokumentację konserwatorską artysty do polichromii kościoła św. Krzyża, rysunki do polichromii mariackiej według wzorów Matejki oraz projekty polichromii i witraży do kościoła Franciszkanów. W 1954 rodzina Feldmanów ofiarowała dwa pastelowe Portrety Feldmanów - ojca Wilhelma i syna Józia. W tymże samym roku prof. Jan Glatzl ofiarował Muzeum pastelowy "Widok z pracowni artysty na Kopiec Kościuszki" z 1904 roku. W latach 60-tych Zakład Wodoleczniczy dra Chramca w Zakopanem przekazał Muzeum, zakupione do wyposażenia własnych wnętrz w okresie międzywojennym, meble salonowe projektowane przez Wyspiańskiego dla krakowskiego mieszkania Tadeusza Żeleńskiego Boy'a. W latach 70-tych, na wieść o planach utworzenia przez Muzeum Narodowe w Krakowie odrębnego Oddziału, udostępniającego zebraną dotychczas kolekcję prac artysty, z inicjatywy redaktor Krystyny Zbijewskiej i Dziennika Polskiego, Muzeum otrzymało indywidualne dary z całej Polski, głównie druki autorskie dramatów Wyspiańskiego, archiwalne programy i afisze teatralne, unikalną prasę z lat 1907-1939, pamiątki związane z artystą. W 1980 r., spadkobiercy wybitnego badacza i znawcy twórczości Wyspiańskiego, Gustawa Puchalskiego, przekazali MNK dla istniejącego już Oddziału - Muzeum Stanisława Wyspiańskiego, obszerną dokumentację naukową i fotograficzną, która w znacznym stopniu wsparła badania naukowe Oddziału. Również w latach 80. cennym darem był księgozbiór przekazany Muzeum przez Wiktorię Płoszewską, wdowę po najwybitniejszym, jak dotąd, badaczu życia i dzieła artysty, profesorze Leonie Płoszewskim . Księgozbiór liczy blisko 200 woluminów i składa się z cennych druków autorskich, poezji, dramatów i przekładów Wyspiańskiego, większości pośmiertnych wydań i wznowień dramatów /także obcojęzycznych/ oraz wszystkich opracowań książkowych i albumowych służących profesorowi w badaniu i opracowywaniu twórczości artysty. Plonem tych badań było znakomite powojenne wydanie publikacji - Dzieła Zebrane, Stanisław Wyspiański, które wraz z Opracowaniami, we współpracy z krakowskim Wydawnictwem Literackim wydawane od 1957 do 1989 wyszło w 18 tomach, 20 woluminach, jest kontynuowane. W 1983, z okazji otwarcia nowego Muzeum, wnuczka artysty Krystyna Michalska /córka Helenki/, ofiarowała ostatnie pozostałe własnością rodziny rysunki swego Dziadka. W obecnej rzeczywistości ekonomicznej Muzeum samo szuka mecenasów.2 Nie mogąc swobodnie kupować, poszukuje także nowych form współpracy z kolekcjonerami i właścicielami dzieł sztuki. W efekcie tej współpracy prywatni właściciele zdeponowali w Muzeum Stanisława Wyspiańskiego około 30 cennych prac artysty, które w znakomity sposób uzupełniają stałą ekspozycję. Warto wymienić niektóre, z uwagi na ich wyjątkową wartość artystyczną, olejny Akt chłopca z 1894 malowany w Paryżu, olejny pejzaż Planty o świcie z widokiem na Wawel z 1894, malowany tuż po powrocie z Paryża, akwarelowe Studium scenograficzne do Meleagra z 1903 r., ołówkowy Portret ciężarnej Wyspiańskiej z listopada 1900r, pastelowy Portret prof. Juliana Nowaka z 1904 r , pastelowy Portret żony z geraniami, malowany w 1905 w szafirowej pracowni, cykl rysunków wawelskich z lat 1900-1904, a ostatnio paryski, olejny Akt chłopca z 1894 roku. Współczesny mecenas, jeśli jest osobą prywatną, woli pozostać anonimowy. Jeśli zaś mecenasem jest firma, ujawnienie imienia służy jej reklamie i podnosi prestiż w świadomości społecznej. Aktualnie Muzeum Stanisława Wyspiańskiego prezentuje nową stałą ekspozycję w zmienionej aranżacji i generalnie wyremontowanym wnętrzu wzbogaconym w nowoczesny sprzęt oświetleniowy , przeciwwłamaniowy, sygnalizacyjny. Nowy wystrój otrzymały również parterowe pomieszczenia recepcyjne Muzeum. Stało się to za sprawą podjętej przez Muzeum Narodowe w Krakowie w 2000 roku współpracy z Firmą Karcher. Firma sfinansowała modernizację budynku mieszczącego Muzeum, wyposażyła Oddział w nowoczesny sprzęt czyszczący oraz zakupiła do zbiorów rysunek artysty, który był uprzednio wypożyczony na wystawę "Stanisław Wyspiański - Opus Magnum". Stanisław Wyspiański, "Mietek i Teoś nad rozlaną zupą", Kraków 1902, rysunek przedstawiający synów artysty Mietka3 i Teodora4, uchwyconych podczas najprawdopodobniej matczynej reprymendy, rysowany jest ołówkiem na papierze, datowany, opisany i podpisany przez autora. Stanowi cenny nabytek do zbiorów muzealnych i potrzeb stałej ekspozycji, której jednym z tematów jest prywatne życie artysty. Wzbogaca ofertę ekspozycyjną o kolejny wybornie rysowany przez artystę wizerunek rodzinny oraz powiększa stan badań nad warsztatem artystycznym Stanisława Wyspiańskiego. Zasługi sponsora Muzeum Narodowego w Krakowie zostały trwale uhonorowane przez wmurowanie w sieni wejściowej Muzeum Stanisława Wyspiańskiego tabliczki, wymieniającej zasługi mecenasa dla obdarowanego. Również podpis pod ofiarowanym rysunkiem Stanisława Wyspiańskiego, prezentowanym aktualnie w pierwszej sali ekspozycyjnej. informuje o zasługach Firmy jako mecenasa Muzeum Stanisława Wyspiańskiego w Krakowie . Codziennie, mozolnie szukając wszelakich sposobów zabezpieczenia bytu narodowym skarbom powtarzamy za poetą: "Sztuka stara się uszlachetnić podnieść na wyższy poziom wyśpiewać odtańczyć zagadać zetlałą materię ludzką zrudziałe cierpienie5". Adres: Muzeum Stanisława Wyspiańskiego ul. Kanonicza 9. Na zdjęciu: autoportret
Przypisy: 1 Wiersz z tomu "Napis", Wydawnictwo Dolnośląskie, Wrocław 1997, s. 34 Od nazwiska arystokraty rzymskiego Gaiusa Mecenasa, zaufanego przyjaciela, doradcy i agenta dyplomatycznego cesarza Oktawiana Augusta , przyjaciela i dobroczyńcy Horacego 3 Mieczysław Wyspiański, syn Stanisława ur. 1899, zmarł w 1921 roku 4 Teodor Wyspiański, przysposobiony syn Stanisława ur. 1890, zmarł w 1916 roku 5 Zbigniew Herbert, Rovigo, fragment wiersza Zwierciadło wędruje po gościńcu, Wyd. Dolnośląskie, Wrocław 1992, s. 42 NG 40 (529) |
Autorka referatu jest absolwentką Uniwersytetu Jagiellońskiego, historykiem sztuki, kustoszem i kierownikiem oddziału Muzeum Narodowego w Krakowie - Muzeum Stanisława Wyspiańskiego.
Był jedną z najwybitniejszych i najoryginalniejszych osobowości artystycznych doby polskiego modernizmu. Wszechstronnie utalentowany, z łatwością i maestrią wypowiadał się we wszystkich niemal dziedzinach sztuk plastycznych i w literaturze.