Kielmy (lit. Kelmë) usytuowane nad dwiema rzekami - Krożantą i Wielbianką, na trasie Taurogi - Szawle (Tylża - Ryga), 30 km od Rosień, 40 km od Szawel.

Kielmy w źródłach pisanych figurują już w XIII w., w kronikach krzyżackich 1294 r. pod nazwą Kymel, wzmiankowany jest także zamek o tej samej nazwie.

W początkach XV w. Kielmy były dworem wielkoksiążęcym, w końcu XV w. dwór należał do Kontowta - Kontowtowicza, syna starosty żmudzkiego.

W początkach XVI w. Kielmy były gminą żmudzką. W 1528 r. w gminie mieszkały 33 rodziny szlacheckie.

Następnie Kielmy znalazły się w posiadaniu Bartoszewiczów, po nich dwór przejęli Hlebowiczowie, następnie po 1549 r. Sołomereccy.

Zachował się ciekawy dokument, sporządzony przez księcia Iwana W. Sołomereckiego datowany dniem 18 sierpnia 1574 r. Jest to inwentarz dworu kielmeńskiego spisany z powodu przekazania majątku nowemu właścicielowi - Pawłowi Grużewskiemu. Z mnóstwa szczególnych informacji zawartych w inwentarzu, zwraca uwagę opis domu dworskiego: 3 oszklone okna, 5 drzwi. Do domu przylegały dwie oficyny. Jeszcze jedna oficyna była przy piekarni. W dworskim spichlerzu było: 14 połaci słoniny, 20 szynek, 1,5 beczki soli, duże miedziane kotły (dla produkcji piwa) oraz - sierpy, topory i in. W stajniach było 80 koni, w chlewach - 77 krów.

Do dworu kielmeńskiego należały jeszcze dwa mniejsze dwory i 28 wiosek.

W 1574 r. majątek nabył przybyły na Żmudź z Mazowsza Paweł Grużewski. Od tamtej pory dwór kielmeński pozostawał w rękach Grużewskich aż do 1939 roku. Dwór Grużewskich w Kielmach był ich głównym gniazdem rodzinnym. Rezydencja zachowała się w niezłym stanie. (Mieści się tam obecnie Muzeum Ziemi Kielmeńskiej). Jest to jedenastoosiowy dom parterowy, wzniesiony na wysokich suterenach. Ma on podstawę prostokąta, zbliżonego do kwadratu. W trójosiowej środkowej części widnieje facjatka z barokowym zwieńczeniem. Za czasów ostatnich Grużewskich, do głównych drzwi wejściowych prowadziły zwężające się ku górze kamienne stopnie ujęte kratą z kutego żelaza (kratę zdobiły stylizowane liście winogron). Stopnie te po wojnie zamieniono nowymi.

Budynek nakrywa wysoki łamany dach (kryty dachówką), w dolnej kondygnacji nieco wygięty.

Dom (pałac właściwie) prezentuje styl "skromnej elegancji". Zarówno elewacja frontowa, jak tylna oraz obie boczne mają podobny, bezpretensjonalny wygląd. Od tyłu domu rozpościera się malowniczy widok na płynącą niżej rzekę Wielbiankę i miasteczko Kielmy rozłożone na przeciwległym brzegu.

Gmach (dziś muzeum) wymaga pobieżnego przynajmniej remontu. Pomalowany "na sałatę", na domiar farbą wątpliwej jakości, dom (pałac) wygląda jak ubogi krewny w obliczu wspaniałego sąsiada - bramy przejazdowej, pięknie ostatnio odrestaurowanej.

Brama, a właściwie budynek, niezwykle ciekawy, pochodzi najprawdopodobniej z tej samej, barokowej epoki co dwór. Jest to piętrowa budowla, w formie kwadratu, nakryta łamanym, czterospadowym dachem (dawniej - gontowym, obecnie - dachówką), mieści w dolnej kondygnacji wysoką, sklepioną bramę przejazdową. Górna zawiera obszerną salę. Za czasów Grużewskich mieściła się tam biblioteka - wyłącznie stara, bowiem księgozbiór nowszy ulokowany był w samym dworze.

Przez tę bramę wjeżdża się od strony miasteczka do dworu. Widać ją już z daleka, wzniesioną na wzgórzu. Brama ma wygląd bardziej ozdobny niż dom mieszkalny. Fronton tego budynku stoi niżej dworskiego domu, tworzy jednak jedną linię z jego tylną elewacją. Dawniej oba budynki łączył wysoki, potężny mur, przed 1939 r. mur ten przetrwał w stanie szczątkowym, dzisiaj - nie pozostało po nim już śladu.

Obszar dawnego dworu nazywa się dziś Dworską Ulicą (Dvaro gatve).

Grużewscy zapisali się do kart historii jako ludzie światli i waleczni.

Jan Grużewski razem z żoną Zofią z Radzimińskich w 1615 r. ufundowali w Kielmach zbór kalwiński, którego budowę dokończył ich syn Jerzy.

Juliusz Grużewski, młodziutki naczelnik powstania rosieńskiego 1831 r., odważny, waleczny bohater na polu walki, był później agentem Rządu Narodowego w Szwajcarii, założycielem słynnej fabryki zegarków w Genewie Czapek i Patek. W czasie powstania na Żmudzi Juliusz Grużewski bez wahania sprzedał w znacznej części bogaty rodzinny zbiór numizmatyczny w celu zasilenia uzyskanymi funduszami kasy oddziału powstańczego.

Jerzy Grużewski, generał, założyciel niezwykle cennej biblioteki w kielmeńskim dworze, stale uzupełnianej. W czasie powstania listopadowego, Rosjanie, splądrowawszy dwór, zrabowali także tę cenną bibliotekę. Liczyła ona wiele rękopisów oraz rzadkich druków rakowskich, dotyczących reformacji, klasyków polskich XVII i XVIII w. w., jak też dzieł obcych w językach francuskim, łacińskim, angielskim i włoskim. Ten stary, przetrzebiony księgozbiór oddany został w początkach XX w. do Biblioteki Wróblewskich w Wilnie. Wcześniej, w 1805 r. generał Jerzy Grużewski przekazał w darze Uniwersytetowi w Wilnie niezwykle cenną - biały kruk - Biblię Chilińskiego, wydaną w Londynie.

Ogółem księgozbiór Grużewskich wynosił 5 tysięcy tomów. Do 1939 r. istniała w Kielmach już tylko biblioteka nowsza, licząca około 2 tys. tomów dzieł encyklopedycznych i naukowych, w różnych językach.

Ostatnim dziedzicem Kielm był Jan Grużewski. Zginął w pierwszym roku drugiej wojny światowej. Ponieważ w 1919 r. wstąpił on do wojska polskiego, a obowiązujące na Litwie prawo nie pozwalało tego rodzaju osobom na posiadanie w nowo powstałej republice jakichkolwiek nieruchomości, jako oficjalne właścicielki występowały jego siostry, Adolfina i Zofia Grużewskie.

Rozległe niegdyś dobra kielmeńskie Grużewskich w drugiej połowie XIX w. obejmowały już tylko 160 włók, czyli 4.800 morgów.

Pierwszy kościół rzymskokatolicki w Kielmach pw. Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny zbudował w 1416 r. Witold Wielki. W XVI w., wraz z nasilającą się falą protestantyzmu, rzymskokatolicką parafię w Kielmach opuszcza jej ksiądz proboszcz Katarski: zostaje on wyznawcą kościoła reformowanego. Kalwini przejmują parafię rzymskokatolicką.

W 1606 r. hierarchia Kościoła katolickiego zażądała zwrotu kościoła dla parafii. Sprawa trafiła do sądu, rozstrzygano ją długo, bo aż do 1614 r., akurat po tym, kiedy już kościół strawił pożar (w 1613 r.). Kościół jednak szybko odbudowano.

W 1745 r. - przebudowano.

Nowy, murowany, wielce okazały kościół rzymskokatolicki, zbudowany ze składek wiernych, konsekrował w 1918 r. biskup Franciszek Karewicz. Kościół zachował się w idealnym stanie. Skupia on liczny odsetek wiernych.

Na cmentarz przy kościele zwracają uwagę nagrobki z polskimi nazwiskami. Na jednym z nich widnieje:

"...Grużewska".

Jest rzeczą charakterystyczną, że w rodzinie Grużewskich od momentu pojawienia się reformacji, mężczyźni z reguły wyznawali kalwinizm, natomiast kobiety katolicyzm.

Parafię reformowaną w Kielmach założyli Grużewscy. W 1615 r. zbudowali kościół, w 1751 roku strawił go pożar. Przy kościele Grużewscy założyli także szkołę. W 1767 r. kościół odbudował i był jego stałym opiekunem Jerzy Grużewski. (Sprowadził też z zagranicy wyjątkowej jakości organy).

Sługą bożym luteranów kielmeńskich był długi czas ksiądz kalwiński: połowę parafii stanowili kalwini, drugą połowę - luteranie, przybytek boży służył jednym i drugim.

Kościół jest czynny.

Żywioł żydowski był w Kielmach niezwykle aktywny. W międzywojniu była tu żydowska szkoła początkowa oraz wyższa szkoła teologiczna, kształcąca rabinów. W Kielmach przed wybuchem II wojny światowej były dwie synagogi - stara (drewniana) i nowa (murowana). Działania wojenne w końcu czerwca 1941 r. naniosły miastu niepowetowane straty, domy legły w gruzach, ale oba kościoły, rzymskokatolicki i ewangelicki - ocalały. Ocalał także dwór Grużewskich.

Po wojnie Kielmy w znacznym stopniu zostały odbudowane, ale miasto straciło swoje dawne oblicze.

Kielmeńskie miasteczko zmarłych jest swoistym muzeum rzeźby pod gołym niebem. Pomniki na nagrobkach wykonane przez Józefa Laudańskiego urzekają swoją formą i treścią. Był rzeźbiarzem z bożej łaski, mistrzostwo artystyczne przejął po swoich antenatach, osiem pokoleń Laudańskich rzeźbiło pomniki...

Na zdjęciach: Kielmy, barokowa brama wjazdowa (stan obecny), Kielmy, kościół rzymskokatolicki (stan obecny), Kielmy, kościół luterański (stan obecny), Kielmy, dwór Grużewskich (stan obecny)

Fot. Autorka

NG 26 (515)